Ciężkowice [w:] Heraldyka Gminy Ciężkowice
Włodzimierz Chorązki
Uniwersytet Jagielloński — Kraków
CIĘŻKOWICE Cecouici — 1105? (1123-5) (de facto z kopii sporządzonej w 1275 roku), Cecovici — 1229, Kescouice — 1288, Keczcovicz — 1358, Keschcouicz — 1367, Czesscowicze — 1379, Koscovice vel Kieszkowice — 1388, Czeszkowicze, Czeszkowycze — 1408, Kesscouice — 1415, Czyeszkowycze — 1486, Czyeskowicze — 1529, Cieszkowice 1564 i 1629, Cięszkowice — 1680
Miejscowość powstała we wczesnym średniowieczu i być może jej założycielem był Cieszko lub Kieszko, stąd przez stulecia prawidłowa nazwa CIESZKOWICE (KIESZKOWICE). Jeżeli dokument legata papieskiego (Kaliksta II) na Polskę i Węgry, biskupa tuskulańskiego Idziego z roku 1125 jest autentyczny to Cieszkowice (Cecouici) znajdowały się wśród osad, którymi obdarowała w roku 1105 klasztor benedyktynów z Tyńca królowa Judyta. W dokumencie wymieniona jest nie tylko wieś Cieszkowice, ale i jej dziedzice (chłopi): Gniewan, Grąza, Malchina, Uniemysł i Zdziwuj. Niestety nie wiemy czy wcześniej w Cieszkowicach (Ciężkowicach) istniała jakaś świątynia. W roku 1229 papież Grzegorz IX potwierdza klasztorowi benedyktyńskiemu w Tyńcu wcześniejsze nadania, w tym Cieszkowice. Jednak w roku 1240 Cieszkowice (Ciężkowice) znajdowały się wśród uposażeń kasztelana sądeckiego Wydżgi, czyli ponownie należały do dóbr monarszych. W roku 1288 książę krakowski Leszek Czarny nadaje klasztorowi tynieckiemu prawo zakładania wsi i miast na prawie niemieckim, jednocześnie nadaje immunitet oraz zatwierdza posiadanie imiennie wyliczonych dóbr, m. in. Cieszkowice. Niestety dokument znany jest jedynie z kopii sporządzonej w 1 poł. XV wieku, najprawdopodobniej falsyfikatu. Prawdopodobnie to był powód, że król Władysław Łokietek lub już jego syn Kazimierz Wielki odebrali klasztorowi część jego dóbr w dorzeczu rzeki Białej, uznając, iż są to dobra monarsze, które klasztor nieprawnie sobie przywłaszczył. Z całą pewnością miało to miejsce przed 1336 rokiem, gdyż w tym roku król Kazimierz Wielki funduje Cieszkowicom murowany kościół p.w. św. Andrzeja Apostoła Męczennika.
W roku 1348 na obok wsi Cieszkowice król Kazimierz Wielki lokował miasto o tej samej nazwie. Dotychczasowa wieś stała się przedmieściem, które w późniejszych rejestrach występuje, jako osobny podmiot należący jednak do miasta. Zasadźcami (lokatorami) miasta byli: „Bernardus et Nicolaus”. Miasto miało obejmować 150 łanów frankońskich większości dziewiczej puszczy karpackiej od Kobylego Potoku do potoku Szydłowa (ob. część Ciężkowic o nazwie Szydłowa), po obu brzegach rzeki Biała, aż do potoku o nazwie Rzepiennik, gdzie bierze początek rzeka Ostrusza (ob. strumyk Ostruszanka), po Woronową Drbrz (ob. część Ciężkowic o nazwie Wronowa) i Głęboką Debrz (ob. w Bogoniowicach wąwóz Głęboka Paryja). W roku 1358 istniała już w mieście parafia, która wchodziła w skład dekanatu w Nowym Sączu, a w roku 1373 już w skład dekanatu Siedliska. Niebawem parafia weszła w skład dekanatu w Bobowej, w którym znajdowała się w kolejnych stuleciach. Od roku 1374 parafia płaciła tzw. Świętopietrze (od „Denara św. Piotra”) w wysokości 8 skojców = 256 denarów. Świętopietrze płacili parafianie, którzy posiadali jakieś dobra lub zajmujący się rzemiosłem. Do grona parafian zaliczano dzieci pow. 7 roku życia. Nie liczono biedoty wiejskiej, pracowników najemnych, osób będących pod opieką parafialnych przytułków oraz ludzi niewolnych. Wniosek z tego, że ciężkowicka parafia mogła liczyć ok. 500 osób.
Mieszkańcy nowo założonego miasta i włączonych do niego wsi Boguniowice i Ostrusza otrzymują 20 lat wolnizny. Po jej upływie mają płacić 1 wiardunku dziesięciny i 8 skojców czynszu. Minard i Mikołaj otrzymują: wójtostwo w Ciężkowicach i sołectwa w obu ww. wsiach z 8 łanów wolnymi, jatkami rzeźniczymi, kramami piekarskimi i szewskimi, kutlofem, szósty łan czynszowy, co trzeci denar z kar, karczmę w Boguniowicach i karczmę w Ostruszy. Ufundowany w Ciężkowicach kościół p.w. św. Andrzeja dostaje 2 łany wolne i 2 łany na pastwisko w mieście oraz po 1 łanie w Boguniowicach i Ostruszy. Po latach wolnizny wójt z jednym uzbrojonym człowiekiem jest zobowiązany do wyprawy wojennej. Wójt winien dawać jeden obiad rocznie, mieszkańcy zaś dwa, lub płacić w zamian za każdy obiad po wiardunku Wolny od cła targ ma się odbywać w dniu wyznaczonym przez wójtów. Ciężkowice otrzymują immunitet sądowniczy.
Od początku istnienia miasto i przedmieścia administracyjnie należały do powiatu czchowskiego, a od początku XVI wieku do powiatu bieckiego.
Ciężkowice, dzięki swemu dogodnemu położeniu na szlaku z Krakowa na Węgry, stały się ważnym ośrodkiem wymiany handlowej, z prawem do organizacji targów. Handlowano głównie wyrobami miejscowego rzemiosła, przede wszystkim zaś wyrobami tkackimi, a także solą. Ludność zamieszkująca wsie należące do miasta zajmowała się także uprawą roli. Produkty rolnicze były przedmiotem wymiany handlowej, wśród których dużym powodzeniem cieszył się ciężkowicki nabiał. Podstawowym towarem przywożonym z Węgier było natomiast sławne wino węgierskie oraz konie, popularne wówczas na całym Pogórzu. Miasto rosło w siłę, a jego mieszkańcy stawali się coraz zamożniejsi.
Od początku istnienia miasta funkcjonowały w nim rzemieślnicze cechy i wymienieni z imienia rzemieślnicy: Maciek (1396), Mikołaj (1397), Piotr Żelazny (1399), młynarz (1415), garncarz Szczepan Wangl (Niemiec?) w 1427, Stanisław Socha (1436), czy szewc Maciek (1437 — 1440). Dokument z roku 1441 wymienia w mieście młyn, tkaczy sukna oraz łaźnię.
W tym samym roku sędziowie wyznaczeni przez królową Zofię rozsądzają spór między Klemensem wójtem i mieszczanami miasta Ciężkowice. Król winien wybierać jednego rajcę, wójt drugiego, a pospólstwo dwóch. Rajcy ci wraz z mistrzami cechowymi mogą zwoływać, kiedy chcą, małe rady (parvas conventiones seu plebiscitum), zaś generalną radę za wiedzą wójta, z biciem w dzwon. Wójt nie może zmuszać mieszkańców do swoich prac, gdyby zaś chcieli dla wójta pracować, rajcy nie mogą im tego zabraniać. Nie powinien też zezwalać na sprzedaż domów w mieście ludziom podejrzanym, lecz tylko uczciwym. Mieszkańcy na swoje potrzeby mogą łowić w rzece ryby wszelkimi sieciami z wyjątkiem drgawic. Ubodzy mieszkańcy, którzy ryby sprzedają, mogą łowić małymi sieciami. Wolno też mieszkańcom wycinać drzewo na swoje potrzeby w lasach miasta, przy jego granicach, gdyby ktoś mieszkańcom w tym przeszkadzał, wójt winien ich bronić, a w wypadku jego bezsilności każdorazowy tenutariusz. W wypadku wyrządzenia szkód mieszkańcom lub wójtom przez bydło szkoda winna być oceniona przez dwóch ławników i wyrównana wg ich uznania. Sędziowie postanawiają, że w wypadku jakiegoś wykroczenia przeciw mieszkańcom przez służbę wójta, posiadającą pr. miejskie, wójt nie powinien jej chronić na swoim dworze, lecz winna ona za swój występek odpowiadać wg pr. miejskiego. Słudzy zaś niepodlegający prawu miejskiemu odpowiadają wobec swego pana, tj. wójta. Wójt nie może zabraniać mieszkańcom wypasać bydło na błoniach czy na przewsiu, ani też na miejscach po starych sadzawkach, ale może, jeśli zechce, zakładać sadzawki w miejscu do tego nadającym się. Także na łanach, które są w jego przywileju wymienione, nie może bronić wypasu i wypędzania bydła, ani też tych łanów grodzić lub zasiewać. Nie wolno wójtowi wybierać stacji, ani się w nią wwiązywać, mogą to czynić tylko ci, którzy są do tego zobowiązani. Młynarz wójta, nie powinien przyjmować od ludzi pieniędzy za przemiał, a tylko sprawiedliwą i uczciwą miarę. 1/2 gr może młynarz przyjąć od przemiału słodu. Wójtowi nie wolno więzić mieszkańców Ciężkowic we własnych karcerach, lecz winien przekazywać ich do miejskiego więzienia. Za swoje sługi, nieposiadające prawa miejskiego a dopuszczające się wykroczeń, winien wójt składać poręczenie. Wójt jest zobowiązany naprawiać wszystkie kramy, z których czerpie czynsz. Nie powinien zmuszać tkaczy sukna, by tkali z jego wełny. Mieszczanie będą płacić wójtowi co kwartał po 12 denarów, komornicy po 6 denarów czynszu za używanie łaźni, jeśli ją on wyremontuje i odbuduje. Rajcy zaś mają naprawić drogę do łaźni. Mieszkańcy winni płacić wójtowi, co mu się wg przywileju należy. Rajcy mają prawo wydawać wilkierze i ściągać kary od grających w kości. W wypadku sprawy o zranienie poręczać może za ludzi tylko wójt, a nie rajcy. Rajcy mogą pobierać czynsz tylko z tych ogrodów miejskich, które nie są opisane w przywileju wójta. Przy sprzedaży domów rajcy otrzymują wg dawnego zwyczaju od każdej grzywny 4 denary. Nieposiadający prawa miejskiego nie mogą prowadzić wyszynku, ani też sprzedawać jakiekolwiek towary. Rajcy winni karać tak mężczyzn, jak i kobiety wg ich wykroczenia. Kobietę zamężną winien w wypadku wykroczenia zastąpić mąż i może ona być karana tylko wówczas, gdy wykroczenia dopuściła się poza wolą męża i ten nie chce jej zastąpić.
W roku 1475 rajcy miejscy zatwierdzają statut cechu szewców. W tym samy roku Kazimierz Jagiellończyk poleca swoim urzędnikom, po zapoznaniu się z przywilejami mieszczan Ciężkowic, aby ich zachowywali w wolności od ceł. Dziesięć lat później również potwierdza ten przywilej. W mieście musiał też funkcjonować browar, gdyż w roku 1484 wzmiankowany był słodownik Jan Lichy. W roku 1485 dziedziczny wójt Ciężkowic szlachetnie urodzony Bartłomiej odstępuje za 40 florenów pół młyna miejskiego. Prężnie musiał działać w mieście cech sukienników, bo w roku 1487 cechy sukiennicze 11 imiennie wyliczonych miast, m. in. Ciężkowic, postanawiają za zgodą rajców swoich miast: (…) aby żaden z sukienników nie kupował wełny „z tej strony Wisły”, ani też u kapeluszników, nie skupował wełny po wsiach z wyjątkiem całej strzyży, u szlachcica (…). W roku 1499 wzmiankowany był sukiennik Mikołaj. Wspomniane wyżej przywileje dotyczące cła potwierdza król Zygmunt Stary w roku 1508. Wcześniej, bo w roku 1505 król Aleksander Jagiellończyka na prośbę tenutariusza (dzierżawcy) Krzysztofa Taslika (Nahorskiego) ustanawia w mieście Ciężkowice wolny targ na mięso w poniedziałki. Rok później tenże król poleca miastu przygotowanie wozów wojennych na wyprawę wojenną.
Król Zygmunt Stary w roku 1521 zezwala Ciężkowicom na odbywanie jarmarku w niedzielę po Wniebowstąpieniu, targu w każdy poniedziałek oraz targu wolnego na mięso i chleb w niedziele poczynając do św. Bartłomieja (24 sierpnia) do święta Wielkanocy, z opłatą targowego po 1 groszu i 6 denarów.
W roku 1532 król Zygmunt Stary rozstrzyga spór między miastem Ciężkowice, a pozwanym miastem Bieczem o drogę z węgierskiego Bardiova (ob. Słowacja) polecając zgodnie z przedłożonymi przywilejami Aleksandra Jagiellończyka i tegoż króla Zygmunta, aby wszyscy jeździli na Węgry i z Węgier przez Biecz.
Źródła z XV wieku do połowy XVI wieku, a przede wszystkim księga landwójtowska i ławnicza Ciężkowic z 1at 1436 — 63, odnotowują odnośnie do rzemiosła rozwój w Ciężkowicach przede wszystkim sukiennictwa i płóciennictwa, a także istnienie w Ciężkowicach kowali, kołodziejów, rzeźników, piekarzy, garncarzy, krawców i szewców.
W roku 1518 działa w Ciężkowicach hamernia produkująca kotły i inne wyroby z miedzi i żelaza. Archiwalia miasta Bardiova potwierdzają handlowe kontakty Ciężkowic z miastami słowackimi, dokąd wysyłano przede wszystkim sukno i płótno, a przywożono wina.
Natomiast w roku 1564 rajcy miasta Ciężkowice pytani przez lustratorów o utratę przez miasto 110 łanów frankońskich przyznanych przy lokacji w 1348 roku zeznają, że w granicach określonych przywilejem lokacyjnym osiadła z dawna wieś Kipszna, a resztę z tych łanów wzięli sąsiedzi, nie wiadomo, jakim prawem. W tym czasie miasto posiadało przywilej na pobierania na myto drogowego. Królewskie miasto Ciężkowice w tym też roku było już oddane w dzierżawę (tenutę).
W tym też roku, zgodnie z lustracją dóbr królewskich województwa krakowskiego mieszczanie dzierżą 8 łanów i 5 prętów i płacą z łanu 1 grzywnę Płacą też wierzchowe (od domów) 1 grzywnę i 25 groszy 4 denary tzw. ogrodowego. Dochody z jatek rzeźniczych, piekarskich, szewskich, z karczem, łaźni, młyna na rzece Białej, od garncarzy należą do wójtostwa. Mieszkańcy dawnym obyczajem płacą po 30 groszy na stację królewską, na wóz wojenny oraz na koronację lub pierścień (królowej). Mieszczanie płacą po 2 grosze targowego do skarbu królewskiego, a 1 grosz rzeźnikom.
Odnotowane w źródłach z XV i XVI wieku imiona, nazwiska i przezwiska mieszczan wskazują na polskie pochodzenie mieszczaństwa z niewielkimi naleciałościami węgierskimi, niemieckimi i ruskimi.
Znani ze źródeł historycznych z przełomu XIV i XV wieku wójtowie Ciężkowic: Wigand (1379), Andrzej z Mielna (1388), Andrzej (1398), Jaszek z Filipowic (1401), Andrzej z Mielna (1414 — 24) i Klemens z Mielna, syn Andrzeja (1418 — 41).
W roku 1427 Mikołaj, syn Mikołaja Strzelicza i Klemens wójt Ciężkowic imieniem swej żony Agnieszki, której przypada z sukcesji (po ojcu Mikołaju Strzeliczu) połowa wójtostwa w Nowym Sączu, sprzedają za 2000 grzywien królowi Władysławowi Jagielle wójtostwo w Nowym Sączu.
Kolejni wójtowie to: Jan syn Klemensa (1450 — 63) oraz jego brat Klemens (1458), podwójci Wasyl (1463), Jan (1477 — 87) i jego brat Bartłomiej (1477 — 90), Bartosz (przed 1513), Stanisław Chocimowski (1498), Jan (1513 — 16),
W roku 1525 Katarzyna Cieszkowska i jej syn Bartłomiej Cieszkowski wójtowie połowy wójtostwa w Cieszkowicach (Ciężkowicach) odstępują za 1200 florenów Sewerynowi Bonerowi z Balic staroście bieckiemu, rabsztyńskiemu i ojcowskiemu, burgrabiemu i żupnikowi krakowskiemu tę swoją połowę wójtostwa. Drugą połowę sprzedają Bonerowi spadkobiercy Wacława z Jodłownika, synowie: Bernard, Sebastian, Stanisław i Erazm. Seweryn Boner wykupuje od ich siostry Weroniki sołectwa w Boguniowicach i Ostruszy.
Na czele ciężkowickiej parafii w roku 1529 stał pleban Szymon z Zielonej Góry. Parafia obejmowała oprócz miasta, także Przedmieście, Ostruszę, Kipsznę i Boguniowice. Pleban pobierał dziesięcinę snopową o wartości 1 grzywny z ról folwarcznych w mieście Ciężkowice oraz meszne od mieszczan. Pobierał również dziesięcinę snopową z wiosek należących do parafii oraz w Rzepienniku Górnym o łącznej wartości 7 grzywien. Ponadto pobierał z miasta tzw. stołowe o wartości 1½ grosza, a z pozostałych miejscowości 1 grzywnę i 7 groszy, tzw. klerykaturę o wartości 5 grzywien i 1 grzywnę tzw. kolędy. Prebendarz w kościele parafialnym w Ciężkowicach Stanisław z Ciężkowic pobierał dziesięcinę snopową o wartości 24 groszy od sołtysa w Rzepienniku Górnym. Natomiast dziesięcinę pieniężną o wartości 2 grzywien i 36 groszy w kluczu sądeckim w dziesięcinnym okręgu bieckim należy zbierał biskup krakowski.
Przed rokiem 1556 na rzece Białej zbudowano most, który ułatwiał podróż kupcom i tam też pobierano myto. Rejestr poborowy woj. krakowskiego z 1581 roku podaje, że miasteczko płaci szos od 7½ łana miejskiego w wysokości 46 florenów i 12 groszy. Ponadto szos od 17 sukienników, 4 rzeźników, 9 piekarzy, 3 kowali, 3 garncarzy, 8 szewców, 2 krawców, 4 kuśnierzy, 3 płócienników, 9 komorników, 2 przekupniów, 1 łaziebnika, 1 krojownika oraz 3 młynów z kołami zakupnymi, 1 koła folusza oraz młyna z kołem stępnym.
W roku 1596 w mieście Ciężkowice znajdował się kościół parafialny p.w. św. Andrzeja, a na Przedmieściu — kaplica filialna p.w. Świętego Krzyża.
W końcu XVI i w 1 połowie XVII wieku nastąpił dalszy rozwój miasta, a Ciężkowice stały się niekwestionowanym centrum wymiany handlowej z prawem organizowania 5 jarmarków. Rozwój miasta zakłóciła jednak epidemia z roku 1622 Ważnymi partnerami Ciężkowic w handlu były: Nowy Sącz, Biecz, Bochnia, Czchów, Pilzno, a także Przemyśl, Sandomierz, Wieliczka i oczywiście Kraków. W handlu zagranicznym ważną rolę odgrywały Węgry (Koszyce, Preszov) oraz Śląsk, szczególnie Wrocław.
Druga połowa XVII wieku to okres upadku znaczenia miasta. Zaczęło się od kolejnej epidemii, która wyludniła miasto w 1652 roku, a następnie działań wojennych w czasie potopu szwedzkiego 1655 — 1656 i najazdu Rakoczego księcia siedmiogrodzkiego w roku 1657. Do spustoszenia miasta przyczyniły się w kolejnych latach również częste klęski głodu spowodowane nieurodzajem.
Rejestr poborowy woj. krakowskiego z 1680 roku podaje, że miasteczko płaci szos od 7½ łana miejskiego w wysokości 46 florenów i 12 groszy. Ponadto szos od 18 sukienników, 4 rzeźników, 5 piekarzy, 2 kowali, 2 garncarzy, 6 szewców, 3 krawców, 2 kuśnierzy, 2 płócienników, 9 komorników, 2 przekupniów, 1 łaziebnika, 1 złotnika, 1 ślusarza, 1 rzeźnika oraz 3 młynów z kołami zakupnymi, 1 koła folusza oraz młyna z kołem stępnym. Do miasta, a raczej wójtów należały dwa przedmieścia: Ciężkowice i Tursko oraz dwie wioski: Bogoniowice i Ostrusza.
Dalszy upadek miasta spowodowały również działania wojenne z roku 1702 — 1705 toczonych w czasie wojen północnych miedzy wojskami saskimi wspieranymi przez wojska koronne, a szwedzkimi wspierane przez wojska polskie stronników późniejszego króla Stanisława leszczyńskiego. Miasto ucierpiało nie tyle od działań wojennych, co uciążliwych kontrybucji, przemarszów, grabieży i kosztów stacjonowania wrogich oddziałów.
Pewne ożywienie koniunktury przyniósł dopiero pokój, który zapanował po elekcji Augusta III Sasa w roku 1733. Miasto znów zaczęło organizować targi i jarmarki, które przyciągały okolicznych mieszkańców a także kupców z dalszych stron. Okres koniunktury nie trwał to długo, gdyż od roku 1764 w rejonie Ciężkowic toczyły bitwy z oddziałami królewskimi i rosyjskimi, oddziały konfederatów barskich. Działania te trwały praktycznie do końca roku 1772. Kres tym walkom położyły ostatecznie oddziały wojsk austriackich, które realizowały traktat rozbiorowy Rzeczpospolitej. W wyniku zmiany granic, znaczenie Ciężkowic, jako ważnego punktu przy szlaku handlowym drastycznie zmalało.
Do 1772 roku Ciężkowice należały do powiatu bieckiego w woj. krakowskim. Samo miasto z przyległymi wioskami należało do uposażeń kolejnych starostów bieckich. Ostatnim starostą bieckim (od 1767 roku) był Stanisław Wilhelm Siemieński. Jednak w roku 1772 dobra ciężkowickie (bogoniowickie) zostały włączone do austriackich dóbr rządowych (kameralnych). W roku 1775 dobra te kupił hr. Piotr Stadnicki. Był ich właścicielem do roku 1799. Hrabia Piotr Stadnicki zmarł w 1819 roku w Bogoniowicach. Najprawdopodobniej w roku 1799 (lub w 1800) dobra bogoniowickie kupiła Elżbieta (Eliza) Fihauser (zm. w 1818 roku) i jej syn Idzi Fihauser zwany z Ciężkowic (zm. po 1812 roku) żonaty z hr. Ludwiką Kuczkowską.
W tym czasie dawne królewskie dobra w Ciężkowicach i okolicy wchodziły w skład tzw. kameralnego Dominium Boguniowice. Na przełomie 1807 i 1808 roku w mieście było 230 domów zamieszkałych przez 358 rodzin. We dworze mieszkało 6 przedstawicieli szlachty, a w mieście: 3 duchownych, 47 rodzin mieszczańskich, 50 rodzin chłopskich, 188 chałupników i 81 innych (komornicy, kątnicy, służba). Ogółem miasto liczyło 1619 mieszkańców. Po nich majątek ciężkowicki (boguniowicki) odziedziczył syn Idziego, również… Idzi (1800 — 1837).
Kolejnym spadkobiercą był syn Idziego i Ludwiki, również… Idzi (1800 — 1837). Ponieważ Idzi zmarł bezdzietnie, toteż sukcesorką dóbr była jego młodsza siostra — Anna (1812 — 1891) zamężna z Franciszkiem Trzecieskim (1806 — 1875). Dziedziczką dóbr po matce była jedna z jej córek, a mianowicie Ludwina Emilia Trzecieska (ur. w 1837 roku). Ludwina Emilia w roku 1855 wyszła za mąż za Wincentego Ignacego Bobrowskiego (1832 — 1899).
Średnio, co kilkanaście, kilkadziesiąt lat Ciężkowice nękane były śmiertelnymi epidemiami, katastrofalnymi powodziami (rzeka Biała) i pożarami. Właśnie w roku 1830 taki pożar strawił prawie całe miasto i kościół. Doszczętnie spłonął ratusz, który z pietyzmem odbudowano w roku 1836. Ratusz ten zachował się do dnia dzisiejszego. Należy również wspomnieć, iż na przełomie XVIII i XIX wieku zaczęła się utrwalać zmodyfikowana nazwa miasta CIĘŻKOWICE, zamiast prawidłowej CIESZKOWICE. Ciężkowic nie ominęły również wydarzenia rabacji galicyjskiej z 1846 roku. Rok później nawiedziła Galicję klęska głodu. W roku 1854 Ciężkowice znalazły się w powiecie grybowskim, który wchodził w skład cyrkułu nowosądeckiego. Reformy ustrojowe w monarchii Habsburgów z lat 1865-67 przyczyniły się nie tylko do rozwoju autonomicznej Galicji, ale również Ciężkowic. Językiem urzędowym obok niemieckiego został język polski. Przeprowadzono wtedy reformy: administracyjną i szkolnictwa. Zlikwidowano cyrkuły pozostawiając powiaty (w tym: grybowski) w Ciężkowicach zainstalowano drugi sąd powiatowy (pierwszy w Grybowie). Duże znaczenie dla całego regionu miała budowa dwóch linii kolejowych, łączących Tarnów z Nowym Sączem (1876 rok) oraz Tarnów z Jasłem (1884 rok). Przy budowie tych linii zatrudniono setki mieszkańców Ciężkowic i okolicznych wiosek.
W roku 1877 otworzono w Ciężkowicach pocztę. W tym czasie miasteczko obejmowało 325 domostw (głównie drewnianych) i liczyło 1838 mieszkańców. Parafia ciężkowicka liczyła w tym czasie 3324 wiernych. Ponadto zamieszkiwało ją 80 Żydów. Podobnie, jak w ubiegłych stuleciach miasteczko słynęło z wyrobów tkackich, ale zalew tanich tkanin z wielkich fabryk włókienniczych w ostatniej ćwierci XIX wieku, doprowadził do upadku rodzinnych zakładów tkackich. Zubożała ludność trudniła się rolnictwem. Nasiliła się emigracja zarobkowa do powstających ośrodków przemysłowych, jak i do Ameryki Północnej i Południowej. Znajdujące się w powiecie grybowskim Ciężkowice, na przełomie XIX i XX wieku liczyły 2501 mieszkańców. Położone na wzgórzu miasteczko leżało przy ważnej drodze z Nowego Sącza do Tarnowa i linii kolejowej tzw. leluchowsko-tarnowskiej. Miasteczko było siedzibą sądu powiatowego, znajdował się tu również posterunek żandarmerii, poczta z telegrafem, etatowa szkoła luddowa, apteka, kasyno, czytelnia, stacja kolejowa oraz kościół parafialny. W miasteczku funkcjonowało kilkanaście sklepów i składów oraz kilkanaście zakładów rzemieślniczych. Od 1893 roku działało Towarzystwo Szkoły Ludowej, którego celem była popularyzacja oświaty i walka z analfabetyzmem.
W latach 90-tych XIX wieku majątek w sąsiedniej wsi Kąśna Dolna kupił słynny polski wirtuoz, pianista, polityk Ignacy Jan Paderewski. Rozbudował dwór i jego otoczenie, założył park oraz innowacyjne, wzorcowe gospodarstwo. Jego obecność oraz liczne inicjatywy wśród społeczności lokalnej przyczyniły do znacznego ożywienia życia kulturalnego miasteczku i okolicznych wioskach.
W 1905 roku z inicjatywy proboszcza – księdza Jacka Michalika została założona „Spółka Oszczędności i Pożyczek” – pierwowzór obecnego Banku Spółdzielczego.
W 1910 roku założona została orkiestra dęta, a także oddział Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.
W czasie I wojny światowej rejon Ciężkowic był miejscem zaciekłych walk miedzy wojskami austriacko-niemieckimi i rosyjskimi, zwłaszcza wiosną roku 1915 w czasie słynnej ofensywy gorlickiej. Śladem po tych walkach jest 6 cmentarzy wojennych, które znajdują się na obszarze obecnej gminy
Po zniszczeniach wojennych (stosunkowo niewielkich) miasteczko funkcjonowało w odrodzonej Polsce. Część mieszkańców trudniła się rzemiosłem, rolnictwem, handlem, oraz pracowała na kolei. W tym okresie upowszechniano nauczanie, m.in. od 1928 roku działa Sekcja Biblioteczna, a w 1935 roku został założony Niedzielny Uniwersytet Wiejski. Niestety do degradacji miasteczka przyczyniły się klęski żywiołowe, m.in. surowa zima z roku 1928 oraz katastrofalna powódź z roku 1934, która zniszczyła zabudowania, drogę, linię kolejową oraz uprawy w dolinie rzeki Białej.
W wyniku reformy administracyjnej z 1934 roku Ciężkowice utraciły prawa miejskie. Podstawowym kryterium była liczba mieszkańców (pow. 3 tys.), budżet miejski oraz udział ludności rolniczej w strukturze miasta. W tym samym czasie prawa miejskie utraciły inne miasteczka woj. krakowskiego, m.in.: Alwernia, Bobowa, Czarny Dunajec, Czchów, Krościenko, Lanckorona, Lipnica Murowana, Nowy Wiśnicz, Ryglice, Szczucin, Szczurowa, Tylicz, Tymbark, Uście Solne, Wojnicz i Zakliczyn.
1 stycznia 1998 roku, po 64 latach Ciężkowice ponownie uzyskały statut miasta. Jego nadanie odbyło się uroczyście 28 lutego 1998 roku w 650 rocznicę miejskiej lokacji.
Źródło:
HERALDYKA GMINY CIĘŻKOWICE
Opracowanie historyczno-heraldyczne
Włodzimierz Chorązki
