Cmentarze wojenne w gminie Ciężkowice
Jedną z wielu osobliwości turystyczno-historycznych w gminie Ciężkowice są zachowane po dzień dzisiejszy cmentarze wojskowe z okresu I Wojny Światowej. Przypominają one o krwawych walkach toczonych na terenie Galicji zachodniej (m.in. w okolicach Tarnowa i Gorlic) na przełomie 1914 i 1915 roku pomiędzy armią rosyjską i armią C.K. Austrii. Cmentarze usytuowane w Ciężkowicach, Zborowicach, Bogoniowicach, Ostruszy i Tursku są nie tylko interesującymi zabytkami architektonicznymi, ale także swoistym świadectwem minionych lat oraz atrakcją dla turystów odwiedzających gminę.
Cmentarze wojenne z terenu gminy to wielkie powierzchniowo nekropolie. Powstały po uporządkowaniu pobojowisk przez oddziały grabarzy. Projektantem cmentarzy w Gminie Ciężkowice był głównie Jan Szczepkowski, który ukończył Szkołę Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, a potem także Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie, studiował również w Paryżu. Tworzył on cmentarze dobrze wkomponowane w krajobraz, proste, jednolite, w jego projektach widoczne są związki ze sztuką ludową. Szczepkowski w swoich projektach wykorzystywał głównie surowce rodzime. Na terenie gminy pracował także Anton Müller i rzeźbiarz Johann Hon. Właśnie ścieranie się pomysłów tych twórców zaowocowało ciekawymi założeniami. W gminie zlokalizowanych jest dziewięć cmentarzy, osiem z nich jest w stanie dobrym, tylko cmentarz w Ostruszy potrzebuje generalnego remontu. Świadczy to o zrozumieniu znaczenia tych smutnych wojennych pamiątek dla naszej historii. Najciekawsze obiekty to cmentarze w Bogoniowicach, Ciężkowicach, Rakutowej i Tursku.
W Przewodniku Turystycznym Romana Frodyma, Cmentarze wojenne z I wojny światowej na ziemi tarnowskiej, możemy przeczytać szczegółowy opis cmentarzy usytuowanych w gminie Ciężkowice:
Cmentarz wojenny nr 135 Zborowice
Położenie: Na terenie cmentarza parafialnego, w jego zachodniej części.
Projekt: Anton Müller
Powierzchnia: 290 m²
Dojazd: (...) Drogą na parking obok kościoła.
Opis: Wchodząc na teren cmentarza parafialnego, od strony dużego cmentarnego parkingu, już z daleka widzimy pomnikowe wysokie drzewa, górujące nad tą wojenną kwaterą. Założona na planie wydłużonego prostokąta, otoczona pomnikowymi drzewami, opada ona w stronę wejścia zgodnie ze spadkiem terenu. Ogrodzona jest słupkami z kamienia łupanego, przykrytymi betonowym daszkiem, pomiędzy którymi rozpięto parami stalowe rury. Bramka stalowa kuta. Krzyż centralny położony w najwyższej części kwatery, betonowy na mocno uszkodzonym kamiennym cokole. Na polu grobowym krzyże żeliwne, typowe, w jednej wersji, na cokołach w trzech wersjach. (Pierwotnie były tu krzyże drewniane).
Dane o poległych: Pochowano tu 74 żołnierzy, w tym znanych 62, nieznanych 12;
w tym 23 żołnierzy armii austro-węgierskiej (...), 49 żołnierzy armii niemieckiej (...), 2 żołnierzy armii rosyjskiej. Wśród pochowanych jest 1 oficer, 5 podoficerów.
Daty śmierci:12-16 I 1915 r., 2-3 V 1915 r.
Pochowani tu żołnierze polegli podczas walk zarówno zimowych jak i majowych o strategicznie położone skrzyżowanie dróg leżące na ważnym szlaku zaopatrzeniowym tego odcinka frontu. Cmentarz posiada tablicę informacyjną.
Cmentarz wojenny nr 136 Zborowice
Położenie: Na skraju lasku od strony zachodniej nad wsią Zborowice.
Projekt: Anton Müller
Powierzchnia: 767 m²
Dojazd: Od rynku w Ciężkowicach drogą w kierunku Staszkówki, po około 3 km po prawej stronie drogi na skraju mieszanego lasku, przy odejściu bocznej drogi, widoczny typowy słup cmentarny. Skręcić w prawo i dojechać za zasięg zagajnika. Cmentarz po lewej w pobliżu zabudowań mieszkalnych.
Opis: Dwa duże pola grobowe założone na planach prostokąta, z załamaniem pośrodku, przylegające ścianami tylnymi do linii drzew. Nad polami grobowymi górują duże betonowe krzyże łacińskie, na ich podstawach wnęki na nieistniejące tablice inskrypcyjne. Otoczone kamiennymi słupkami przykrytymi betonowymi daszkami, połączonymi parami rur stalowych. Bramki wejściowe kwater stalowe, kute. Na polach grobowych betonowe stele z tablicami żeliwnymi imiennymi we wnękach.
Dane o poległych: Pochowano tu 455 żołnierzy armii austro-węgierskiej narodowości węgierskiej, w tym 197 znanych, 258 nieznanych (...). Wśród pochowanych jest 8 podoficerów.
Daty śmierci: 8-23 III 1915 r.
To właśnie na tym odcinku węgierscy honwedzi podjęli ostatnią desperacką próbę przełamania frontu, celem odblokowania twierdzy Przemyśl. Mimo wielkiej daniny krwi ani tu, ani nigdzie poza lokalnymi zdobyczami terenowymi nie udało się tego dokonać. Twierdza poddała się 23 III 1915r. Cmentarz po remoncie kapitalnym wykonanym w 2002 r. Posiada tablicę informacyjną.
Cmentarz wojenny nr 137 Ciężkowice
Położenie: Na terenie cmentarza parafialnego, w jego starej części.
Projekt: Jan Szczepkowski
Powierzchnia: 468 m²
Dojazd: Z Rynku w boczną uliczkę prowadzącą obok kościoła (...).
Opis: Tradycyjnie już tę wojenną kwaterę chronią pomnikowe dęby. Założona na planie równoległoboku niesymetrycznego. Ogrodzona z trzech stron pełnym kamiennym murem przykrytym betonowym daszkiem. Od strony wejścia ogrodzenie stanowią pachołkowe słupy betonowe, połączone grubymi łańcuchami. Nie ma tu bramki wejściowej, której rolę pełni wspomniany łańcuch. Naprzeciw wyniosła pomnikowa ściana zakończona szczytem w kształcie oślego grzbietu z małymi krzyżykami łacińskimi na górze. Na licu ściany kamienny krzyż łaciński, medalion z płaskorzeźbą głowy Chrystusa w koronie cierniowej. Na ścianie tylnej pomnika, nałożony wielki drewniany krzyż łaciński. Na polu grobowym, dziś zrównanym z terenem, żeliwne krzyże ustawione na betonowych cokołach, zarówno pojedyncze, jak i grupowane po trzy tzw. triady. Ten typ krzyży posiadał obwolutę na tabliczkę imienną, ale one do naszych czasów nie dotrwały.
Dane o poległych: Pochowano tu 131 żołnierzy armii austro-węgierskiej (...), 4 żołnierzy armii niemieckiej (...); 2 żołnierzy armii rosyjskiej (...). Wśród pochowanych jest 1 oficer, 3 podoficerów.
Daty śmierci: 21-31 XII 1914 r., 21-25 I, 15-25 IV 1915 r.
Jest to zbiorczy cmentarz żołnierzy obu armii zmarłych z ran i chorób, w działających tu polowych lazaretach. Jednak spis pochowanych na tym cmentarzu nie zachował się, a obecnie istniejący został sporządzony z różnych źródeł. Cmentarz posiada tablicę informacyjną.
Cmentarz wojenny nr 138 Bogoniowice
Położenie: Po lewej stronie szosy do Tarnowa, w pobliżu parku dworskiego.
Projekt: Jan Szczepkowski
Powierzchnia: 824 m²
Dojazd: Od mostu na Białej, szosą w kierunku Tarnowa, (...) cmentarz po lewej stronie naszej drogi.
Opis: Kilka wyniosłych drzew osłania to miejsce. Założony na planie trapezu, ogrodzony z przodu niskim płotkiem ze stalowych kształtowników, a z pozostałych stron kamiennym murem, pokrytym betonowym daszkiem i dostosowanym uskokami do konfiguracji terenu. Bramka wejściowa, dwuskrzydłowa, zawieszona na kamiennych słupkach. W narożnikach przedniego ogrodzenia niskie stylizowane kamienne baszty, pokryte gontem, z krzyżykiem łacińskim na szczycie. Na osi wejścia w ścianie tylnej wysoki kamienny pomnik centralny w formie kapliczki z kamiennym krzyżem łacińskim na licu. Dwuspadowy daszek pomnika pokryty gontem. Pole grobowe jest założone na czterech opadających tarasach ograniczonych niskimi murkami oporowymi. Nagrobki, w kilku rodzajach, wykute z kamienia z danymi o poległych, ozdobione na licu małymi krzyżykami maltańskimi.
Dane o poległych: Pochowano tu 102 żołnierzy, w tym 63 żołnierzy armii austro-węgierskiej (...), 29 żołnierzy armii niemieckiej (...), 10 żołnierzy armii rosyjskiej (...). Wśród pochowanych jest 1 oficer, 1 chorąży, 4 podoficerów.
Daty śmierci: 13-27 III 1915 r., 3-11 V 1915 r. Mimo że głównym projektantem był Jan Szczepkowski to pole grobowe i nagrobki zaprojektował J. Hon. Zwiedzając cmentarz, warto zwrócić uwagę na wysoki kamienny nagrobek stojący na najwyższym tarasie − to mogiła rotmistrza Oswalda Richtchofena z 2. Reg. Ułanów Gwardii, zmarłego z ran w pobliskim lazarecie mieszącym się w miejscowym dworze, należącym do hr. Borowskiego. Jest to bliski krewny poległego na froncie zachodnim śmiercią lotnika słynnego „Czerwonego Barona”. Ci ranni i chorzy, którzy zmarli w lazarecie, pierwotnie byli pochowani na terenie parku dworskiego. Dopiero po wybudowaniu cmentarza, dokonano ekshumacji i przeniesiono zwłoki na miejsce wtórnego pochowania. Prace remontowe prowadzone w latach 2000–2005 ze środków budżetu państwa oraz darowizny z VDK Kassel, przywróciły mu dawny wygląd. Zakończono prace konserwacyjne przy nagrobkach, co dodało blasku tej pięknie zaprojektowanej nekropolii. Cmentarz posiada tablicę informacyjną.
Cmentarz wojenny nr 139 Tursko – Łosie
Położenie: Na tarasie nadrzecznym, po lewej stronie lokalnej drogi do przysiółka Ostrzesze, około 700 m od mostu na Białej.
Projekt: Jan Szczepkowski
Powierzchnia: 863 m²
Dojazd: Od stacji PKP Ciężkowice-Bogoniowice szosą główną w kierunku Tarnowa, po czym w prawo, zobaczywszy typowy słup informacyjny z nr cmentarzy 139 i 140, w kierunku mostu na Białej, za nim w lewo do widocznych zabudowań, cmentarz po lewej stronie drogi na skarpie.
Opis: Otoczony współczesnymi nowoczesnymi domami stał się oazą pomnikowych drzew w tym miejscu. Czerwone dęby niezwykle malownicze jesienią, ułatwiają nam jego odszukanie. Założony na planie prostokąta z wyłamaniem w ścianie tylnej, mieszczącym wysoki betonowy pomnikowy krzyż centralny stojący na kamiennym cokole. Otoczony murem z kamienia łamanego, przykrytym betonowym daszkiem. Wąska bramka wejściowa ujęta w pomnikową ścianę przykrytą dwuspadowym daszkiem z krzyżem łacińskim na szczycie. Na polu grobowym opadającym w kierunku wejścia, krzyże żeliwne listwowe, łączone po trzy w tzw. triady z tabliczkami imiennymi.
Dane o poległych: Pochowano tu 69 żołnierzy, w tym 63 żołnierzy armii austro-węgierskiej (...), 6 żołnierzy armii rosyjskiej (...). Wśród pochowanych jest 1 oficer.
Daty śmierci: 2-3 V 1915 r. Cmentarz ten został wyremontowany w 2005 r. ze środków budżetu państwa. Uzupełnione zostały również tabliczki inskrypcyjne. (...) Posiada tablicę informacyjną.
Cmentarz wojenny nr 140 Tursko – Zapotocze
Położenie: Na terenie uroczyska „Tursko”, w mieszanym lesie na zboczu opadającym w dolinę Białej.
Projekt: Jan Szczepkowski
Powierzchnia: 2132 m²
Dojazd: Od cmentarza nr 139 Tursko, drogą prowadzącą na grzbiet wzgórza około 1,3 km aż do miejsca, gdzie znajduje się lokalne skrzyżowanie dróg. Tu wybieramy drogę w prawo (przysiółek Białówka) i nią jedziemy około 1,8 km, początkowo odkrytym terenem, potem skrajem lasu. (...) wchodzimy w las (p.r. w prawo), cmentarz na wprost, około 150 m od drogi.
Opis: Wśród gęstego lasu jodłowo-mieszanego, wielka powierzchniowo nekropolia, założona na planie prostokąta z dłuższymi ramionami skierowanymi w dół opadającego tu zbocza. Otoczona ze wszystkich stron kamiennym murem, przykrytym betonowym daszkiem. Brama wejściowa wykonana ze stalowych kształtowników. Pomnik centralny to wysoki dziewięciometrowy betonowy krzyż łaciński, stojący na wysokim kamiennym postumencie. Nie posiada tablicy inskrypcyjnej. Na polu grobowym, na niskich betonowych cokołach żeliwne krzyże pojedyncze i triady, a także betonowe stele z tablicami imiennymi na licu.
Dane o poległych: Pochowano tu 399 żołnierzy, w tym 208 żołnierzy armii austro-węgierskiej (...), 43 żołnierzy armii niemieckiej (...), 148 żołnierzy armii rosyjskiej (...). Wśród pochowanych 18 podoficerów, 2 oficerów.
Daty śmierci: 5-14 XII 1914 r., 2 V 1915 r.
Ten wielki cmentarz kryje zgodnie szczątki uczestników niezwykle krwawego szturmu na umocnione pozycje żołnierzy armii rosyjskiej. Sprzymierzeni stracili tu w dniu 2 V 1915 r. stu szesnastu żołnierzy, Rosjanie podobnie. Nic jednak nie wiemy o ich przynależności pułkowej, jednak jest prawdopodobne, że pochodzili z 70. Rezerwowej Dywizji Piechoty.
W latach 2003-2005 cmentarz doczekał się prawdziwego remontu kapitalnego ze środków budżetu państwa oraz VDK Kassel. Został odbudowany kamienny mur, a pracująca
tu w ramach obozów integracyjnych młodzież z Niemiec i Polski oczyściła i uporządkowała bardzo zaniedbane pole grobowe. (...) Cmentarz posiada tablicę informacyjną.
Cmentarz wojenny nr 141 Ciężkowice (Rakutowa)
Położenie: Po prawej stronie lokalnej drogi Ciężkowice – Rzepiennik, na skraju lasku na terenie przysiółka Przedmieście (dawniej Rakutowa), w odległości około 2,5 km od Ciężkowic.
Projekt: Jan Szczepkowski
Powierzchnia: 628 m²
Dojazd: Z rynku uliczką w kierunku wsi Ostrusza, aż do skrzyżowania z drogą do Rzepiennika, tu w lewo i serpentynami, podziwiając rozległe widoki na wierzchowinę wzgórza, cmentarz po prawej stronie pod pomnikowymi drzewami.
Opis: Założony na planie załamanego prostokąta, otoczony z dwóch stron pełnym murem kamiennym z betonowym daszkiem. Pozostałe ściany stanowi drewniany parkanowy płot rozpięty na kamiennych słupkach. Jedno skrzydło ściany frontowej zagrożone usunięciem jest wzmocnione murem oporowym zakończonym narożnikiem w kształcie bastionu. Bramka wejściowa dwuramienna drewniana z grubych kantówek. Na osi wejścia w ścianie tylnej wysoki kamienny krzyż łaciński z wnęką na tablicę inskrypcyjną na licu podstawy. Na polu grobowym krzyże nagrobne drewniane z blaszanymi daszkami. Brak tabliczek imiennych. Są też betonowe stele z tablicami imiennymi żeliwnymi na licu. Wokół czerwone pomnikowe dęby. Wejście do cmentarza po betonowych schodach.
Dane o poległych: Pochowano tu 348 żołnierzy, w tym 33 żołnierzy armii austro-węgierskiej (...), 60 żołnierzy armii niemieckiej (...), 255 żołnierzy armii rosyjskiej (...). Wśród pochowanych jest 7 podoficerów, 3 oficerów (jeden w stopniu kapitana został ekshumowany do rodzinnej miejscowości w 1916 r.).
Daty śmierci: 16 XII 1914 r., 2 V 1915 r. Cmentarz po remoncie kapitalnym zakończonym w 2004 r., widać dbałość o to miejsce, ale brak jest tabliczek imiennych. (...) Największą grupę pochowanych stanowią żołnierze armii niemieckiej z pułków grenadierów gwardii, którzy 2 V 1915 r. szturmowali mocno umocnione pozycje żołnierzy armii rosyjskiej dominujące nad doliną potoku Ostrusza. Warto podejść na skraj lasu i zobaczyć panoramę pola bitwy o Zborowice, Staszkówkę, Wiatrówki.
Cmentarz wojenny nr 142 Ostrusza
Położenie: Na wierzchołku bezimiennego ostrego wzgórza położonego około 500 m na północ od cmentarza nr 143.
Projekt: Jan Szczepkowski
Powierzchnia: 484 m²
Dojazd: Od cmentarza nr 143 dalej drogą 100 m w górę doliny, do przydrożnej słupowej kapliczki wotywnej, (...). Tu schodzimy z drogi i pomiędzy zabudowaniami idziemy polną drogą prowadzącą w kierunku widocznego wzgórza porośniętego małym laskiem. (...)
Opis: Mały cmentarz, założony na planie prostokąta, dłuższym bokiem opadający w dół stoku. Pierwotnie był ogrodzony drewnianym sztachetowym płotem. Tu założono pole grobowe z dwunastoma rzędami grobów przedzielonych alejką centralną prowadzącą do pomnika. Pomnik centralny to wysoki obelisk z ciosów kamiennych z symbolem krzyża maltańskiego i datą 1914-1915 w medalionie na ścianie frontowej. Na mogiłach listwowe krzyże żeliwne zarówno lotaryńskie jak i łacińskie. Brak tabliczek imiennych.
Dane o poległych: Pochowano tu 125 żołnierzy, w tym 76 żołnierzy armii austro-węgierskiej (...), 49 żołnierzy armii rosyjskiej (...). Wśród pochowanych jest 1 kadet, 1 podoficer.
Daty śmierci: 1 I 1915 r., 24-26 IV 1915 r., 2 V 1915 r.
Cmentarz ten według przekazów miejscowych został wybudowany przez jednego jeńca włoskiego o niezwykłej sile, który nosił i obrabiał kamienne złomy. Zachował się w pamięci miejscowych jako pogodny człowiek, o mocno zarośniętym torsie. Odwiedzał okoliczne gospodarstwa, prosząc o pożywienie i pomagając w pracach. Kilkanaście lat po wojnie odwiedził Ostruszę, życzliwie przyjęty przez mieszkańców. Obecnie stan cmentarza jest katastrofalny, zniszczony słup − drogowskaz, wszystkie krzyże nagrobne utrącone, tabliczki imienne rozbite, pole grobowe zarośnięte. Brak tablicy informacyjnej. W terenie nic nie wskazuje na istnienie w tym miejscu cmentarza. (...)
Cmentarz wojenny nr 143 Ostrusza
Położenie: Po lewej stronie drogi lokalnej biegnącej przez wieś, na skarpie terenowej spływającej w kierunku potoku.
Projekt: Jan Szczepkowski
Powierzchnia: 1048 m²
Dojazd: Od Rynku w Ciężkowicach, około 3,5 km, drogą w kierunku wsi Ostrusza, biegnącą malowniczo doliną potoku w pobliżu kamieniołomów.
Opis: Masywna pomnikowa brama zbudowana z kamiennych bloków ukazuje się nam nagle za kolejnym zakrętem drogi. Kilka schodów prowadzi do masywnych, dwuskrzydłowych drewnianych wrót. Cmentarz założony na planie prostokąta, otoczony z trzech stron pełnym kamiennym murem przykrytym betonowym daszkiem, a od strony ściany przedniej dodatkowo drewnianym sztachetowym płotem. Na osi wejścia, ustawiony na kamiennym postumencie solidny, wysoki, wykonany z belkowych kantówek krzyż łaciński ze stylizowaną glorią na przecięciu ramion. Na polu grobowym mogiły ułożone w sześciu rzędach równolegle do dłuższego boku. Na nich betonowe stele z żeliwnymi tablicami imiennymi na licach. W najwyższym rzędzie mogiły żołnierzy armii rosyjskiej, a na nich listwowe żeliwne krzyże lotaryńskie zarówno pojedyncze jak i łączone w triady.
Dane o poległych: Pochowano tu 331 żołnierzy, w tym 9 żołnierzy armii austro-węgierskiej nieznanych, 226 żołnierzy armii rosyjskiej (...), 96 żołnierzy armii niemieckiej (...). Wśród pochowanych jest 11 podoficerów, 3 chorążych, 2 oficerów.
Daty śmierci: 2 V 1915 r.
Pochowani tu żołnierze 3. armii to ofiary zażartych bojów stoczonych w walkach wręcz na linii potoku Ostrusza w dniu 2 V 1915 r., kiedy to żołnierze armii rosyjskiej dwukrotnie odparli atak oddziałów grenadierów pruskiej gwardii. Wśród poległych jest kilku żołnierzy narodowości polskiej. Cmentarz po kapitalnym remoncie w 2005 r. Uzupełnione zostały tabliczki imienne oraz żeliwne tablice zbiorowe. Nie posiada tablicy informacyjnej. Jest to jedna z piękniejszych wojennych nekropolii w tym rejonie.
Źródło: Roman Frodyma, Cmentarze wojenne z I wojny światowej na ziemi tarnowskiej, Krosno 2006, s. 64-82.
