Ptaki związane ze środowiskiem wodnym doliny rzeki Białej Dunajcowej
WŁODZIMIERZ TOMEK
Obserwacje dotyczą okresu od 1928 do 1958r. Terenem obserwacji była dolina rzeki Białej, dopływu Dunajca, od jej źródła do miejscowości Gromnika, z tym że szczegółowe obserwacje były przeprowadzone od miejscowości Stróże do Gromnika, dorywcze od źródła Białej do Stróż.
Długość doliny Białej od jej źródła do Stróż wynosi około 25 km, od Stróż do Gromnika około 20 km. Przeciętna szerokość doliny Białej wynosi 1 km. Obserwowany więc teren posiada powierzchnię około 45 km.
Przy obliczeniu ilości występujących ptaków nie posługiwałem się ani metodą liniową, ani powierzchniową, lecz podają ja w oparciu o długoletnie obserwację i dokładną znajomość terenu włącznie ze znajomością mikrobiotopów, sprzyjających występowaniu poszczególnych gatunków ptaków. Przy omawianiu gatunków ptaków wziąłem pod uwagę nie tylko gnieżdżące się w opisywanym terenie lecz również te, które gnieżdżą się w pobliżu i dolinę Białej odwiedzają oraz takie, które spotyka się tutaj na przelotach lub są widywane sporadycznie.
Biała wypływa w Karpatach, w Beskidzie Zachodnim, w miejscowości Izby i płynie przeważnie w wąskiej dolinie, otoczonej wzgórzami o znacznej różnicy poziomów w stosunku do zwierdziadle wody rzeki. Poziom Białej w Brunarach wynosi np. 436 m n.p.m., a okoliczne wzgórza posiadają szczyty o wysokości 696,702.510,533 m n.p.m. We Florynce poziom rzeki 392, okoliczne wzgórza 682,545,520 m n.p.m.
W Grybowie poziom rzeki 338, okoliczne wzgórza 433,558,434 m n.p.m. W Bobowej poziom rzeki 273, okoliczne wzgórza 389,429,347m. W Ciężkowicach poziom rzeki 237, okoliczne wzgórza 3789 m n.p.m.
Od źródła do Grybowa Biała ma wybitnie charakter potoku górskiego. Miejscami płynie kilkoma wąskami korytami wśród szutrowisk, miejscami tworzy jedno koryto, rokrocznie zmienia bieg, urywa brzegi, to znów wraca do dawnego koryta. Od Kąclowej do Grybowa Biała jest ujęta regulacją progową, będąca w dobrym stanie. Między Stróżami, a Gromnikiem Biała została uregulowana w roku 1911, skarpy koryta zabezpieczone płytami betonowymi lub grubymi narzutami kamiennymi. Obecnie od Stróż do Bobowej regulacja jest zniszczona, od roku 1943, rzeka posiada brzegi płaskie, utworzone przez szutrowiska lub strome koryta, wysokość 3-4 m, obsuwające się skutkiem wymycia skarp. Szerokość zwierciadła średniej wody na tej partii waha się od 3 do kilkunastu metrów. Od bobowej do Gromnika dawna regulacja, z niewielkimi wyjątkami, jest zachowana, z tym ze koryto rzeki wskutek erozji dna obniżyło się i obniża, obudowanie koryta płytami betonowymi lub kamieniami jest ponad średnim stanem wody, a zadarnione skarpy brzegów w niektórych miejscach dochodzą do wysokości 3m. Szerokość zwierciadła średniej wody wynosi 10m. Na całej przestrzeni, z niewielkimi wyjątkami, rzeka posiada chyży nurt. M
Brzegi Białej porośnięte są na całej długości przeważnie pasami wikliny szerokość od kilku do kilkudziesięciu metrów, dawniej tworzyła ona przestrzenie trudne do przybycia, obecnie wycinana i spełniająca role pastwisk jest o wiele rzadsza. Za wikliną znajdują się pola uprawne, łąki i pastwiska, które często dochodzą do samej rzeki i w czasie powodzi są zalewane w około 50 %. Na niewielkich przestrzeniach brzegi Białej otaczają laski olszynowe, wycinane co kilka lat na opał. Miedze wśród pól i pastwisk są rzadko wysadzane wierzchami ogławianymi, wzgórza otaczające dolinę- zalesione w około 30 %. Biała w niektórych partiach płynie środkiem doliny, w innych samym krajem, dochodząc do otaczających ja wzgórz, tworzących w tych miejscach strome ściany wysokości do kilkunastu i więcej metrów.
W dolinie rzeki Białej, miedzy Stróżami a Gromnikiem znajduje się kilka stawów sztucznych, a mianowicie:1) w Kośnej Dolnej w parku staw o powierzchni około 1 ha, obecnie ¾ powierzchni zarośnięty, z zakrzywiona wysepką pośrodku, 2) w Bogoniowicach kilka stawów o kształtach regularnych prostokątów, częściowo zarośniętych, o łącznej powierzchni około 2 ha, 3) w Siedliskach koło Bobowej dwa stawy zarośnięte o łącznej powierzchni około 1 ha, 4)w Jeżowie jeden zarośnięty kilkunastotorowym staw, położony miedzy ogrodem, a łąkami.
Obserwując wyżej wymieniony teren od 30 lat zauważyłem zmiany w awifaunie, które zaistniały w ostatnich latach, szczególnie jeżeli chodzi o ptaki wodne na odcinku Białej miedzy Grybowem a Gromnikiem. Możliwe, że jednym z głównych czynników, mających wpływ na te zmianę, jest powstanie Jeziora Rożnowskiego, ciągnącego się w kierunku południowym na długość ok. 20 km, a odległego od obserwowanego przeze mnie terenu 16-20 km w linii powietrznej. Rzeka Biała również płynie z południa na północ, a więc w przybliżeniu równolegle do jeziora. Powstanie Jeziora Rożnowskiego stworzyło warunki do egzystencji lub zatrzymania się nowych gatunków ptaków, które dawniej nie występowały na terenie, gdzie powstało jezioro.
W dolinie Białej spotkałem w ostatnich latach kilka dla tego terenu nowych gatunków, których przez przeciąg poprzednich dwudziestu lat nie zaobserwowałem, jak czaple, niektóre gatunki kaczek, jak płaskokonos, Spatula clypeata, świstun, Anas penelope. W okresie letnim pojawiały się one na stawach lub rzece Białej w przelocie w okresie swych wędrówek lub odwiedzając tylko dolinę Białej okresowo, przylatując z jeziora i powracając na nie.
Niżej podaje szczegółowe obserwację, dotyczące poszczególnych gatunków. Układ systematycznych ptaków oraz nazwy polskie przyjąłem z Pomocniczych Tabel Ornitologicznych J.B. Szczepskiego i P. Kozłowskiego. Tabele te odnośnie układu systematycznego oparte są na dziale E. Harterta, w odniesieniu do nazw gatunków- w dziale G. Niethammera, a odnośnie do nazw polskich – na dziale H. Jorgensena i C. Blackburne’a.
Motacillidae
Motacilla cinerea Tunst. Paliszka górska. Spotkane pojedynczo nad brzegami Białej i jej dopływów na odcinku od Grybowa do źródeł. Widywane na wiosnę i w lecie, co wskazuje na gnieżdżenie się tego gatunku. Motacilla albo L. Pliszka siwa. Gnieździ się i jest pospolita na całej obserwowanej przez mnie powierzchni. Najłatwiej ją spotkać na szutrowiskach nadbrzeżnych, w miejscach, gdzie miedzy kamieniami woda przy wylewie osadziła numuł.
Cinclus cinclus(l.). Pluszcz. W okresie lęgowym obserwowałem go kilkakrotnie w Jankowej, nad potoczkiem, dopływem Białej. Należy przypuszczać, że się tam gnieździ. Nad rzeką Białą można spotkać pojedyncze osobniki tylko w zimie, w miejscach, w których woda jest niezamarzięta.
Riperia riperia(L.). Jaskółka brzegówka. Obserwowałem gnieżdżące się pary w urwanym, kilkumetrowej wysokości brzegu miedzy Jankową ,a Wilczyskami.
Halcyones
Alcedinidae
Alcedo atthis L. Zimorodek pospolity. Wzdłuż całego odcinka Białej poniżej Grybowa obserwowałem, tak w lecie, jak w zimie pojedyncze egzemplarze. W roku 1947 spotkałem gniazdo założonej w urwistym brzegu w wysokości około 15 m nad woda w Jankowej.
Gressores
Ciconiidae
Ciconia ciconia(L.). Bocian biały. Pojawia się tylko z wiosną pojedynczo lub po kilka sztuk na łąkach i polach położonych w dolinie Białej. Widywałem go w miejscowościach Stróże, Wilczyska, Jeżów, Jankowa, Siedliska, Bogoniowice, Ciężkowice. W tej okolicy nie gnieźdź się . W jesieni, ciągnąc nad doliną Białej bociany nie zatrzymują się .
Ciconia nigra(L.) Bocian czarny. Kilkakrotnie spotkałem w maju i w czerwcu pojedyncze sztuki leżące lub żerujące nad rzeką Białą w miejscowości Brunary. Bociany nie gnieżdżą się prawdopodobnie po lesistych wzgórzach , okalający prawy brzeg Białej, będących działem wód Białej i sąsiedniej rzeki Ropy, oddalonych od siebie w tym miejscu 405 km w linii powietrznej. Nad Ropą zostało stwierdzone istnienie gniazda bocianów czarnych na górze Kopa założone na buku. Kilkakrotnie widywałem bociany czarne w okresie lęgowym w maju i czerwcu, ( w ilości od sześciu sztuk na raz) nad Ropą i jej dopływem Zdynianką, miedzy miejscowościami Łosie a Smerekowiec, a wiec w miejscu, gdzie Ropa płynie w największym zbliżeniu do rzeki Białej.
Ardea cinerea L. Czapla siwa. Do roku 1949 nie zauważyłem czapli w dolinie rzeki białej. Pierwszy raz obserwowałem jedna sztukę młodą w sierpniu 1949r. na stawie w Bogoniowicach, która spłoszona odlatywała w kierunku lasu w Tursku, by za kilka godzin wrócić w to samo miejsce na staw w Bogoniowicach. W roku 1950 pojawił się na stawach w Bogoniowicach 1-3 sztuki, odwiedzając również staw w Kąśnej Dolnej w parku. Czaple te przebywały w tutejszej okolicy ok. końca lipca do końca sierpnia . W roku 1951 pojawiły się cztery sztuki, żerowały na stawach w Bogoniowicach oraz w Kąśnej Dolnej, spotkałem je po raz pierwszy także na rzece Białej, u ujściu potoku Zborowianka. W roku 1952 pojawiły się czaple od końca lipca do 11 października, odwiedzały stawy i rzekę Białą. Widziałem je w Jankowej, Zborowicach, Ciężkowicach. Największa ilość, jaką widziałem równoczesnej, było pięć sztuk, które spotkałem na stawie w Kąśnej Dolnej w parku. Niezależnie od tego widziałem kilkakrotnie czaple, lecące w ilości 1-3 sztuk w kierunku zachodnim. Gniazd czapli w dolinie Białej nie zauważyłem. W roku 1953, którym był rokiem wyjątkowym obfitującym w opady, czaple w dolinie Białej nie zatrzymywały się. Widziałem tylko raz jedną sztukę w locie. Od roku 1953 do 1957 nie spotkałem czapli ani na rzece Białej, ani na stawach, natomiast widziałem często od sierpnia do początku października pojedyncze sztuki przelatujące nad dolina Białej.
Ardea purpurea L. czapla purpurowa. W roku 1051 obserwowałem jedną sztukę na stawie w Kąśnej Dolnej, w parku w dniach od 8 do 16 sierpnia. W roku 1952 pojawiła się czapla purpurowa w połowie sierpnia na stawie w parku Kąśna Dolna, gdzie z przerwami kilkudniowymi przebywała do pierwszych dni października samotnie, lub w towarzystwie czapli siwych. Czapla ta, w latach 1951 i 1952 dawała się obserwować z odległościami kilkunastu metrów . Spłoszona siedziała na wierzchołku sosny lud świerka, pozwalała na podejście pod samo drzewo i dalsze obserwowanie jej. Od tego czasu tego gatunku nie zauważyłem w dolinie Białej.
Ixobrychus minutus (L.) Bączek. W roku 1950 dnia 30 sierpnia pies myśliwski przyniósł ze stawu w Bogoniowicach jeden nieuszkodzony i zupełnie zdrowy okaz, który zaobrączkowałem obrączka E38311 Stacji Ornitologicznej Państwowego Muzeum Zoologicznego i puściłem na wolność. Ani przedtem, ani potem nigdy tego gatunku nie spotkałem w tutejszej okolicy.
Anseres
Anser anser (L). Gęś Gęgowa. W jesieni, od końca września do połowy października ciągną klucze gęsi na całej przestrzeni doliny rzeki Białej, lecą za wschodu na południowy zachód i często siadają na polach, przeważnie na oziminach.
Anas platyrhynchos L. Krzyżówka. Obserwując biologię kaczek krzyżówek w dolinie rzeki Białej zauważyłem pewne zmiany w ich występowaniu. Mianowicie do roku 1942-1943 krzyżówka w dolinie Białej licznie gnieździły się na stawach oraz w wiklinach przybrzeżnych rzeki. W jesieni i w zimie, gdy stawy były spuszczone, każdego roku spotykałem je na całym szczegółowo przez mnie obserwowanym terenie, a wiec widywałem je w Wilczyskach, Jeżowie, Jankowej, Bobowej, Pławnej, Ciężkowicach i nad dopływami zimowym zwiększał się. W zimie np. w roku 1939 spotkałem w Ciężkowicach nad rzeką Białą w zimie zaczęła się zmniejszać , tak że od 1950 do 1953 na wiosnę pojawiały się krzyżówki na rzece Białej dość licznie, liczniej niż w poprzednich latach , zakładały gniazda i wprowadzały młode w każdym możliwie dogodnym miejscu, niezrażone brakiem spokoju, a w sierpniu pojawiały się ilości znacznie przewyższające liczbę wychowanych w najbliższej okolicy. Od roku 1953 liczba krzyżówek gnieżdżących się w dolinie Białej z roku na rok maleje, ale w sierpniu zjawiają się na stawach i rzece licznie. Stan ich jest niemal każdego dnia inny. W niektóre dni ilość dochodzi do kilkudziesięciu sztuk, pojedynczo, albo znikają zupełnie na kilka, a nawet kilkanaście dni. Taki stan rzeczy utrzymuje się do polowy września, po czym ilość ich maleje, a do końca października krzyżówki nie pojawiają się. Zauważyłem przy tym, ze w ostatnich latach krzyżówki odbywając ciągi w poszukiwaniu dogodnych żerowisk przylatując na tutejsze tereny w spóźnionej przez dnia, a więc nie tuż po zachodzi słońca, lecz dopiero w nocy, co sprawia wrażenie, jakby stałe ich postoje znajdowały się w odległości ponad kilkunastu kilometrów. Na zniknięciu kaczek z tutejszego terenu w okresie zimowym musiała wpłynąć albo zmiana szlaków wędrownych, prowadzących ptaki na zimowiska, albo powstanie w niedalekiej odległości dogodniejszych zimowisk niż tutejsze.
Anas crecce L. Cyraneczka. Jeden tylko okaz należący do tego gatunku został zastrzelony na potoku Ostruszance w Ostruszy (dopływ Białej) w roku 1930. Poza tym nigdy nie widziałem cyraneczek w dolinie rzeki Białej.
Amas querquedula L. Cyranka. Stan cyranek w ostatnich latach zwiększył się. Spotkałem cyranki w towarzystwie krzyżówek nawet w górnym brzegu Białej powyżej Grybowa, we Florynce. Przed kilkunastu laty spotkałem cyranki tylko na wiosnę, pojedynczo lub parami. Obecnie występują w tutejszym terenie na wiosnę, a także w lecie i w jesieni. Na wiosnę występują licznie: np. na stawie w Kąśnej Dolnej w parku widywałem cyranki po kilkanaście sztuk na raz, a na rzece Białej parami. W roku 1957 w sierpniu spotkałem na stawie w Kąśnej Dolnej stado złożone z 11 sztuk w towarzystwie 2 krzyżówek. Gniazd ani wyprowadzonych młodych nigdy w tutejszym terenie nie spotkałem, ale sadząc po występowaniu w lecie należy przypuszczać, że gnieżdżą się w niedalekiej odległości. W jesieni można spotkać cyranki tak na rzece Białej, jak i na stawach, pojedyncze lub po kilka sztuk.
Anas penelope L. Świstun. W dniu 1 października 1951 odstrzeliłem jedna sztukę, młodego samca na stawie w Kąśnej Dolnej w parku. W tym dniu kaczek na stawie nie było(okaz ten posiadam spreparowany w swych zbiorach).
Spatula clypeata L. Płaskonos. W dniu 9 kwietnia 1951 odstrzeliłem jednego kaczora na stawie w Kąśnej Dolnej w parku. Przelatywał w towarzystwie krzyżówek i cyranek (okaz ten mam spreparowany w swych zbiorach).
Podicipedes
Podicipedidae
Podiceps ruficollis(Pall.) Perkozek. Do roku 1953 nigdy nie zauważyłem tego gatunku w dolinie Białej. W ciągu lata 1953 obserwowałem parę perkazów, które gnieździła się na stawie w Bogoniowicach i wprowadziła pięć młodych. Jedną sztukę młodą, odstrzeloną, posiadam spreparowaną w swych zbiorach jako materiał dowodowy.
Limicolae
Charadrius dubius Scop. Sieweczka rzeczna. Pospolita nad rzeką Białą, zwłaszcza w miejscach, gdzie regulacja została zniszczona i brzegi są płaskimi, rozległymi szutrowiskami. Spotykałem gniazda w szutrowiskach w Jankowej, Wilczyskach.
Vanellus vanellus (L.) Czajka pospolita. Pospolita na łąkach i polach, wzdłuż całego szczegółowo obserwowanego przez mnie terenu, a więc miedzy Stróżami a Gromnikiem w czasie wiosennych przelotów. W roku 1949 jedna para zagnieździła się na łąkach w Jankowej i wprowadziła młode. W tym samym roku druga para zagnieździła się na nie nawodnionym stawie w Bogoniowicach, ale niestety gniazdo zostało zniszczone. W innych latach czajki nie gnieździły się w tutejszej okolicy.
Actitis hypoleucos (L.) Kuliczek piskliwy. Gnieździ się w dolinie Białej i spotyka się go często, szczególnie w miejscach, gdzie regulacja została zniszczona i Biała ma charakter rzeki górskiej, płynącej nieregularnie wśród szutrowisk. W górnym brzegu Białej, w Brunarach, Śnietnicy pospolity.Spotkałem go również na stawach w Kąśnej Dolnej.
Scolopax rusticola L. Słonka. Na wiosnę spotykane bardzo rzadko. Ciagów, mimo poszukiwań przez szereg lat, nie wykryłem, z wyjątkiem bardzo słabych w lesie w Jankowej i Gromniku, gdzie można spotkać w tej porze roku czasem jedną sztukę. W jesieni natomiast w czasie przelotów pojawiają się słonki w niektóre lata licznie w okolicznie małych laskach i w wiklinach nad rzeką Białą, gdzie ulubionymi ich miejscami są wysychające stawki popowodziowe. Poniżej Grybowa w dolinie Białej nie gnieżdżą się. Powyżej Grybowa Brunarach spotkałem słonki w okresie lęgowym, w maju i w czerwcu. Były to pojedyncze sztuki. Należy przypuszczać , że w pobliżu są stanowiska lęgowe.
Capella gallinago (L.) Krzyk. Pojedyncze sztuki tego gatunku pojawiają się w tutejszej okolicy od początku sierpnia do pierwszych dni października w lata suche, na bezwodnych, wysychających częściach stawów w Bogoniowicach, Kąśnej Dolnej, Jeżowie. W lata wilgotne spotykałem krzyki na łąkach, położonych na równinach doliny rzeki Białej, szczególnie w pobliżu rowów melioracyjnych w Jakowej, Jeżowie. Spotkałem również w zimie 30 grudnia 1938 r. przy kilkustopowym mrozie i kilkucentymetrowej pokrywie śnieżnej jedna sztukę nad źródełkiem z sączącą się wodą w Bobowej, naprzeciw stacji kolejowej. Po spłoszeniu ptak poleciał w kierunku rzeki Białej, i za kilkanaście minut powrócił w to samo miejsce nad źródełko, gdzie go zostawiłem. Jeden okaz krzyka z tutejszej okolicy mam spreparowany w swych zbiorach. Został znaleziony nieżywy dnia 5 września 1953r. w Kąśnej Dolnej koło stawu.
Capella media (Lath). Dubelt. Jedyne miejsce jego występowania zaobserwowałem tylko w Bogoniowicach, gdzie kilkakrotnie w czasie polowań na kuropatwy, a więc we wrześniu, były wypłaszane pojedyncze sztuki z łanów konieczny. Jeden okaz strzelony 6 września 1938 posiadam spreparowany w swych zbiorach.
Lari
Sterna hirunda L. Rybitwa pospolita. Przed rokiem 1942 rybitwy były na Białej częstym gościem. Widywałem je w miesiącach letnich niemal każdego dnia , lecące nad woda rzeki pojedynczo lub po kilka sztuk naraz( największa ilość widziana równocześnie 5 sztuk). Obecnie rybitwy na Białej są rzadkością, zdarza się je widzieć sporadycznie i pojedynczo.
Larus sp. Mmewa. Tylko raz widziałem mewę w dolinie Białej, a mianowicie w Bogoniowicach w połowie sierpnia 1952. Leciała dosyć nisko w kierunku zachodnim.
Parzana porzana (L.) Kureczka nakrapiana. Występuje nielicznie na wszystkich sztucznych stawach znajdujących się w dolinie rzeki Białej, gdzie się gnieżdżą. W roku 1957 spotkałem także jedna sztukę w wiklinie nad Białą w Kąśnej Dolnej.
Crex crex (L.) Derkacz. Gnieździ się licznie w dolinie rzeki Białej. Spotkałem go w trawach, w wiklinach przybrzeżnych, na łąkach a nawet w ziemniaczyskach buraczyskach. Najpospoliciej występuje w Jeżowie, Bobowej, rzadszy w Zborowicach i Cięzkowicach.
Gallinula chloropus (L.) Kurka wodna. Bardzo pospolita, występuje na wszystkich stawach, widywanych w miesiącach lęgowych w ilości do kilku sztuk naraz. W roku 1952 na stawie w Kąśnej Dolnej w parku spotkałem trzy gniazda, w roku 1953 na stawie w Bogoniowicach-również trzy gniazda. Dla zobrazowania wyżej podanych wyników obserwacji zestawiłem je w tabeli, dzieląc ptaki na osiedle, lęgowe, przelotne. Ich przybliżona liczba odnosi się do całego obserwowanego przeze mnie terenu.
Prócz wyżej wymienionych, donoszono mi o przelocie lub chwilowym zatrzymaniu się innych ptaków, związanych ze środowiskiem wodnym, sam także takowe spotkałem, jednak ich nie podają ze względu na brak pewności w oznaczeniu gatunku, gdyż widziałem je przez krótką chwilę i z dużej odległości, a słyszane relacje budzą nieufność.
Źródło:
Archiwum Muzeum Przyrodniczego im. Krystyny i Włodzimierza Tomków
w Ciężkowicach
