Zarys dziejów szkolnictwa ciężkowickiego od XV wieku do 1945 roku
Początki powstania szkoły w Ciężkowicach wiążą się zapewne z uzyskaniem przez nie praw miejskich oraz z utworzeniem parafii, czyli sięgają XIV wieku. Pierwsze informacje o istnieniu szkoły i kształceniu uczniów w Ciężkowicach pochodzą jednak z pierwszej połowy XV wieku. Znamy nazwiska pierwszych rektorów tej szkoły. Byli nimi: Maciej (wzmianka z 1434r.), Jakub (1443r.) oraz w okresie późniejszym Jakub z Jędrzejewa (1455r.). W XVI wieku rektorami szkoły ciężkowickiej byli między innymi: Walenty (1532r.) i Wawrzyniec z Zakliczyna (1595r.). Zarówno w wieku XV, jak i XVI patronat nad szkołą sprawowali mieszczanie Ciężkowic. O tym, że w tym okresie była w Ciężkowicach szkoła świadczą także nazwiska mieszkańców tego miasta, którzy podejmowali naukę na Uniwersytecie Krakowskim. Są to: Andrzej z Ciężkowic, który dyplom z zakresu sztuk wyzwolonych uzyskał w 1409 roku oraz Marcin z Ciężkowic, który najpierw otrzymał tytuł bakałarza w 1511 roku, a potem magistra w 1517 roku. Szkoła posiadała w tym okresie dobre warunki materialne do pracy, o czym informują zapisy umieszczane przez biskupiego wizytatora w jego sprawozdaniach. W pierwszej połowie XVII wieku szkoła jeszcze dobrze funkcjonowała, ale niestety już od połowy XVII wieku zaczęła przeżywać kłopoty finansowe i powoli zaczęła się chylić ku upadkowi, który nastąpił w XVIII wieku.
W innych miejscowościach sąsiadujących z Ciężkowicami szkoły powstały w Bruśniku (ok. 1350r.), Jastrzębi (w połowie XIV w.) i Zaborowicach (ok. 1373). Szkoła w Bruśniku około 1565 roku przerwała swoją działalność po zamienieniu tutejszego kościoła katolickiego w zbór ariański przez jej fundatora Stanisława z Rożna. Ponownie zaczęła funkcjonować około 1596 roku po oddaniu kościoła katolikom. Rektorem jej był od 1601 roku Wojciech z Żytna. W drugiej połowie XVII wieku budynek szkoły uległ zniszczeniu, co było równoznaczne z przerwaniem jej pracy. W Jastrzębi szkoła funkcjonowała przez cały okres XVII wieku kierowana między innymi przez rektora Macieja z Dębicy. W pierwszej połowie XVIII wieku zakończyła swoją działalność. Szkoła w Zborowicach swoim oddziaływaniem obejmowała także wieś Pławną. Kierowali nią między innymi Walenty ze Zborowic oraz Kilian z Brzozowej. Podobnie jak szkoła w Jastrzębi w pierwszej połowie XVIII wieku przestała funkcjonować.
Już po pierwszym rozbiorze, Ciężkowice i okoliczne miejscowości zalazły się pod panowaniem austriackiego zaborcy, który od samego początku energicznie przystąpił do akcji germanizacyjnej. Dotknęła ona w pierwszej kolejności szkół. Jednocześnie podjęte zostały decyzje o tworzeniu szkół trywialnych (Trivialschule). Polecono również proboszczom organizowanie w parafiach szkół elementarnych. Rodziców zaś zobowiązano do posyłania dzieci do szkoły w wieku od 6 do 12 lat. W 1794 roku szkoła trywialna zaczęła funkcjonować w Ciężkowicach, a pracę w niej podjął nauczyciel Kazimierz Sosenkowski. W pierwszej połowie XVIII wieku zaczęły powstawać szkoły ludowe. W 1834 roku szkoła taka istniała już w Bruśniku, a od 1837 w Jastrzębi.
W latach 1835-1853 powoli zaczęła w szkołach wzrastać liczba uczniów. W szkole w Ciężkowicach w roku 1835 liczba uczniów wynosiła 97, w roku 1841- 69, 1845 - 96, 1850 - 48, a w 1853 spadała do 10. Do szkoły w Bruśniku w roku 1835 uczęszczało 25 uczniów, 1841- 3, 1845 - 9, 1850 - 48, 1853 - 10, a w szkole w Jastrzębi w 1841 roku było 4 uczniów, 1845 - 5, a w 1853 roku nastąpił wzrost do 26. Zwiększenie się jednak liczby dzieci pobierających naukę w szkołach ludowych było pozorne. W porównaniu do liczby ludności zamieszkującej w Ciężkowicach i w okolicy liczba dzieci uczęszczających do szkoły była niska. Jest to charakterystyczne zjawisko dla ówczesnej sytuacji szkolnictwa ludowego w całej Galicji. Przyczyny takiego stanu oświaty ludowej wynikały z polityki władz zaborczych, niskiego stanu świadomości społecznej mieszkańców wsi oraz z kwestii finansowych, to jest przerzucenia przez zaborów ciężaru utrzymywania szkół ludowych na ubogą ludność wiejską. Upowszechnianie oświaty skutecznie hamował również proces germanizacji. Nauczanie w języku niemieckim było niezrozumiałe i obce społeczności wiejskiej.
Na początku drugiej połowy XIX wieku liczba szkół ludowych w Galicji oraz uczącej się w nich młodzieży dalej powoli wzrastała. W szkole w Bruśniku w 1855 roku liczba uczniów wynosiła 60, 1860 - 74, 1865 - 68, 1870 - 89. Do szkoły w Jastrzębi w 1855 roku uczęszczało 13 uczniów, 1860 - 61, 1865 - 55, 1870 - 62. W Ciężkowicach funkcjonują w tym okresie dwie szkoły: męska i żeńska. W męskiej w 1855 roku uczyło się 72 uczniów, 1860 - 88, 1865 - 58 i 1870- 64, a w żeńskiej w 1865 - 42 uczennice i w 1870 – 73.
Poziom nauczania był w tym okresie niezwykle niski. Przyczyną takiego stanu rzeczy był brak podręczników, kadry nauczycielskiej oraz pamięciowe metody nauczania. Sytuacja uległa poprawie w momencie uzyskania przez Galicję autonomii. Przemiany z nią związane pociągnęły bowiem za sobą zasadnicze przeobrażenia w całym szkolnictwie, w tym także ludowym. Zakończył się etap germanizacji oświaty. Stworzone zostały podstawy umożliwiające jej rozwój w języku polskim. Ustawa Sejmu Krajowego Galicji z dnia 22 czerwca 1867 roku wprowadziła bowiem do szkół ludowych i średnich język polski jako wykładowy. W tym też roku władze austriackie powołały do życia Radę Szkolną Krajową stanowiącą świecką władzę oświatową. Rok 1867 stał się więc momentem przełomowym w autonomicznym rozwoju szkolnictwa w Galicji. Kolejno pojawiające się akty prawne nadawały szkolnictwu konkretny kształt. 22 maja 1868r. zarząd nad szkołami ludowymi przejęły władze świeckie, a ustawa szkolna (Reichsvolksschulgesetz) z dnia 14 maja 1869 roku wprowadziła w monarchii austro-węgierskiej nowy system szkolnictwa elementarnego. Najważniejszym aktem prawnym, który zmienił strukturę organizacyjną oświaty w Galicji była ustawa Sejmu Krajowego z dnia 2 maja 1873 roku o zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół ludowych i obowiązku posyłania do nich dzieci. W założeniach została ona oparta na postanowieniach ustawy szkolnej z 1869 roku i nadawała szkole ludowej charakter ogólnokształcący, umożliwiający dzieciom po jej ukończeniu dalsze kształcenie w gimnazjum.
Szkolnictwo elementarne w Galicji zostało podzielone na szkoły ludowe pospolite i stanowiące ich nadbudowę - wydziałowe. Szkoły ludowe dzieliły się na 1-2-3-4-5-6-7-8 klasowe. Ilość klas uzależniona została od liczby nauczycieli, ta zaś od ilości dzieci w wieku szkolnym. Jeżeli w ciągu 3 kolejnych lat w szkole jednoklasowej o 1 nauczycielu liczba dzieci kształtowała się ok. 80, to w następnym roku można było zatrudnić drugiego nauczyciela organizując szkołę dwuklasową (przy 160 uczniach 3- go itp.) Szkoły ludowe były bezpłatne. Wprowadzony został też 8-letni obowiązek szkolny dla dzieci w wieku 6-14 lat.
Szkoły wydziałowe były 4-letnie (na podbudowie 4 klas szkoły ludowej) i w swoich programach uwzględniały także przedmioty przygotowujące do zawodu; do pracy w przemyśle, handlu i innych zawodach nie wymagających wykształcenia średniego. Ukończenie szkoły wydziałowej umożliwiało kontynuowanie nauki w seminarium nauczycielskim. W żeńskich szkołach wydziałowych możliwe było dodanie 2 lub 3 klas wyższych, których program nauczania zawierał język francuski, historię literatury ojczystej, higienę i gospodarstwo domowe. Szkoły wydziałowe tworzone były przeważnie w miastach i stanowiły ogniwo między szkołą ludową, a średnią. Profil nauczania w tych szkołach miał być dostosowany do potrzeb lokalnego przemysłu lub rzemiosła.
Ustawa z 1873 roku wprowadziła w Galicji obowiązek szkolny, który trwał 6 lat (od 6 roku życia do 12). Po ukończeniu 12 lat dzieci winny przez następne dwa lata uczęszczać na tzw. kursy dopełniające (niedzielne lub wieczorowe). Zalecenie to jednak nie było przestrzegane, szczególnie na wsi. W stosunku do postanowień ustawy z 1869 roku obowiązek został zmniejszony o dwa lata. Dokształcanie dotyczyło tych uczniów, którzy po ukończeniu szkoły ludowej nie kontynuowali nauki, a na podjęcie pracy byli zbyt młodzi.
Należy pamiętać, iż wcześniej w zaborze austriackim istniał przymus szkolny. Wynikał on z postanowień konstytucji z 1850 roku, która zobowiązywała dzieci do uczęszczania do szkoły pod karą opłaty podwójnego czesnego. Dalszy rozwój szkolnictwa ludowego regulowały kolejne akty prawne: ustawa z 2 maja 1883 roku i z 2 lutego 1885 roku. Dawały one więcej uprawnień ustawodawstwu krajowemu w zakresie tworzenia norm programowo-organizacyjnych szkolnictwa ludowego.
Na początku lat 90-tych w ferworze polemik politycznych dokonano w szkolnictwie ludowym dalszych zmian. Inicjatorem ich był między innymi Michał Bobrzyński wiceprezydent Rady Szkolnej Krajowej. Wprowadzone zostały nowe programy, a ustawa z dnia 23 maja 1895 roku zróżnicowała szkoły także ze względu na czas trwania nauki. Na wsi obowiązek szkolny byt 6-letni, a w mieście 7-letni. Obowiązek uczęszczania do szkoły ludowej na naukę codzienną ustawał więc po 7 lub 6 latach i dodatkowo warunkowany był także dostatecznym opanowaniem przez ucznia treści programów nauczania z zakresu tego typu szkoły. Nowe programy dzieliły szkolnictwo ludowe na dwie grupy: szkoły wiejskie (1-2-3-4 klasowe) i miejskie (5 i więcej klasowe). Takie zróżnicowanie programowe powodowało ograniczenie zakresu kształcenia dzieci wiejskich. Trudne warunki materialne wsi także negatywnie wpływały na realizację obowiązku szkolnego. Większość dzieci nie realizowała 6-letniego obowiązku. Swoją edukację kończyła przeważnie w zakresie szkoły 4-letniej. Klasy piąte i szóste wyjątkowo kończyło ok. 5% uczniów. Istniały również gminy, w których dzieci nie pobierały nauki nawet na szczeblu najniższym.
Wraz z przepisami dotyczącymi organizacji szkół, programów nauczania pojawiły się akty prawne regulujące status nauczycieli. Ustawa krajowa dotycząca nauczycieli szkół ludowych została wydana 2 maja 1873 roku. Nauczyciel jako urzędnik państwowy winien być posłuszny cesarzowi Austrii i jego następcom. Status urzędnika państwowego nie zapewniał uczącym odpowiedniego zabezpieczenia materialnego, co powodowało, iż w dużej mierze byli oni uzależnieni od pomocy finansowej gminy i lokalnego środowiska. Szczególnie niskie były płace nauczycieli wiejskich, lepiej zarabiali uczący w szkołach ludowych w mieście oraz szkołach wydziałowych. Płace nauczycieli szkół ludowych na terenie Galicji należały do grupy najniższych. Kształcenie nauczycieli szkół ludowych i wydziałowych odbywało się w bezpłatnych 4-letnich państwowych seminariach nauczycielskich, do których rekrutacja odbywała się na podstawie wyników egzaminów wstępnych. Nauczyciele zobowiązani byli do składania dwóch egzaminów. Pierwszy kończył naukę w seminarium, drugi odbywał się po określonej liczbie lat pracy i miał charakter czysto praktyczny.
Kierunek kształcenia nauczycieli oraz jego zakres został dostosowany do celów i zadań szkoły ludowej. Seminaria nauczycielskie poprzez stosowanie w nich metody nauczania i wychowania miały na celu kształcenie nauczycieli lojalnych wobec państwowości austriackiej. W 1907 roku zostały one podzielone na dwa typy: wyższy (przygotowujący nauczycieli do pracy w szkołach miejskich), niższy (szkołach wiejskich). Mimo, więc upolitycznienia zawodu nauczyciela, wychowywania uczniów w duchu przywiązania do władzy zaborczej osiągnięciem okresu autonomicznego stało się ograniczenie germanizacji i wprowadzenie swobód językowych w szkolnictwie. Sieć szkół ludowych nie rozrastała się szybko, ale w szkołach istniejących dzieci mogły się uczyć w języku polskim.
Rozwój szkolnictwa tarnowskiego, w tym także Ciężkowic i okolicy następował w dużej mierze podobnie jak w całej Galicji. Decydujący wpływ na jego powstanie miało tworzenie Rad Szkolnych Okręgowych i przejęcie szkolnictwa przez władze świeckie. Nastąpiło to 15 maja 1871 roku na podstawie paragrafu 40 rozporządzenia władz oświatowych austriackich z 1 grudnia 1870 roku. Zakres kompetencji Rady ostatecznie określiła i utrwaliła ustawa krajowa o nadzorach szkolnych miejscowych i okręgowych wydana 25 czerwca 1873 roku. W gminach powołane do życia zostały Rady Szkolne Miejscowe.
Do podstawowych zadań Rady należało: reprezentowanie na zewnątrz interesów szkolnictwa podległego jej okręgu, nadzór nad przestrzeganiem przez szkoły przepisów prawnych, sprawy finansowe, szeroko pojęta opieka nad nauczycielami, problemy kadrowe i kształcenie nauczycieli.
Proces rozwoju i zmiany organizacji szkolnictwa ludowego w tarnowskim okręgu szkolnym podobnie jak na terytorium całej Galicji następował powoli. Każda szkoła istniejąca w gminie musiała być zweryfikowana przez powołaną w tym celu komisję. Sprawdzała ona liczbę dzieci będących w wieku szkolnym, ilość mieszkańców gminy, kategorię szkół, liczbę nauczycieli, obszar szkolny, majątek. Nowe szkoły w gminie mogły powstać dopiero po przeprowadzeniu zmian organizacyjnych w już istniejących.
Większa liczba szkół ludowych w okresie autonomii nie przyniosła zdecydowanej poprawy sytuacji w dziedzinie oświaty elementarnej. Realizacja Obowiązku szkolnego ciągle była niepełna, szczególnie na wsi. W 1912 roku w Galicji z nauki codziennej korzystało 1 279 986 dzieci (86,5%), a z nauki dopełniającej 209 914 (78,5%).
Nauczanie odbywało się w budynkach nieprzystosowanych do celów szkolnych. Zajmowane pomieszczenia były ciasne, niedostatecznie wyposażone i nie spełniały wymogów bezpieczeństwa i higieny. Brak było środków finansowych nie tylko na budowę nowych, ale przede wszystkim na modernizację i adaptację budynków już istniejących.
W trakcie debat na temat oświaty ludowej strony polityczne wzajemnej krytyce poddawały również programy nauczania i organizację pracy szkół. Polskie środowiska polityczne, wówczas rządzące, wyraźnie popierały ideę zatrzymania uczniów pochodzenia wiejskiego na wsi oraz przywiązania ich do tradycji monarchii austriackiej.
Działalność szkolnictwa ludowego przerwał wybuch I wojny światowej. W wyniku działań wojennych obiekty szkolne zajmowane były przez wojska zaborcze (austriackie, rosyjskie) i przeznaczane na kwatery, szpitale, magazyny. Doprowadziło to do fizycznej dewastacji budynków, zniszczenia majątku i dokumentacji szkolnej. Po wycofaniu się wojsk rosyjskich i powrocie Austriaków, Rada Szkolna Krajowa zaleciła reaktywowanie działalności szkół ludowych. Następne lata wojny powoli stabilizowały pracę szkół ludowych. Rozpoczęły się remonty budynków szkolnych, nauczyciele podejmowali pracę, a zbliżająca się w wyniku działań wojennych perspektywa odzyskania niepodległości przez Polskę dodawała energii i zapału. Pod koniec wojny prawie wszystkie szkoły ludowe prowadziły nauczanie.
W czasie I wojny światowej system organizacyjny szkolnictwa ludowego nie uległ zmianom. Nie zmieniły się treści programów i metody nauczania. Pojawiły się jednak dodatkowe treści patriotyczne przekazywane przez nauczycieli w perspektywie odbudowy niepodległego bytu państwowego oraz eliminowanie ze szkół lojalności wobec zaborcy. Przedstawione powyżej problemy dotyczyły również szkół ludowych Ciężkowic i okolicy.
W latach 1874-1888 w Ciężkowicach funkcjonowały dwie szkoły; żeńska 1- klasowa i męska również 1 - klasowa. W Jastrzębi istniała szkoła 1 - klasowa, w Bruśniku 1 - klasowa, w Ostruszy także 1 - klasowa oraz w Zborowicach 1 - klasowa filialna.
W okresie od 1889 do 1895 roku szkoła 1 - klasowa istniała w Bruśniku, następnie w latach 1896-1914 jako 2 - klasowa, w Ciężkowicach w latach 1889-1891 jako 3 - klasowa, potem od roku 1892 do 1895 jako 4 - klasowa i od roku 1896 do 1914 jako 5 - klasowa (w roku 1897 była 3 - klasowa). Szkoła ludowa w Jastrzębi od roku 1889 do 1892 była 1 - klasowa, od 1893 do 1914 była 2 - klasową. W 1910 roku została utworzona szkoła ludowa w Pławnej, która w latach 1911-1914 była 1 - klasowa. W Zborowicach szkoła ludowa w latach 1889-1891 nie prowadziła nauczania. W latach 1892- 1895 organizacyjnie była szkołą 1 - klasową, a od roku od 1896 do 1914 już 2 - klasową. Wszystkie te szkoły administracyjnie znajdowały się w obszarze powiatu grybowskiego i w momencie odzyskania niepodległości w 1918 roku były szkołami czynnymi.
W pierwszych latach odzyskania niepodległości ukształtowana w czasie autonomii struktura organizacyjna i rozmieszczenie szkół ludowych (powszechnych) w Ciężkowicach i okolicy nie uległo istotnym zmianom. Mimo szeregu trudności szczególnie natury finansowo-materialnej piętrzących się przed szkołami, możemy zauważyć powolną poprawę stopnia organizacyjnego szkół. Wzrost liczby szkół oraz ich stopnia organizacyjnego nie wpłynął jednak na poprawę ich sytuacji, rozpoczął się bowiem kryzys ekonomiczny w kraju, który spowodował zmniejszenie nakładów finansowych na oświatę, nastąpił także znaczny przyrost liczby dzieci w wieku obowiązku szkolnego. Czynniki te skutecznie zahamowały proces dalszej poprawy bazy i warunków materialnych szkół powszechnych w Ciężkowicach i okolicy.
W dniu 11 marca 1932 roku uchwalona została nowa ustawa o ustroju szkolnym. Wprowadziła ona w systemie polskiej oświaty istotne zmiany. Szkoła powszechna została podzielona na trzy szczeble programowe i trzy stopnie organizacyjne. Zgodnie ze statutem publicznych szkół powszechnych z dnia 21 listopada 1933 roku za podstawę programową i organizacyjną przyjęta została szkoła 7-klasowa, czyli trzeciego stopnia. Liczba minimalna uczniów uczęszczających do tego typu szkoły winna wynosić 211. Poniżej takiej liczby uczniów tworzone były szkoły stopnia drugiego mające 6 klas. Przy liczbie uczniów mniejszej niż 120 organizowane były szkoły pierwszego stopnia o 1 lub 2 nauczycielach.
1 kwietnia 1932 roku po reformie podziału administracyjnego kraju do powiatu tarnowskiego włączono północną cześć zlikwidowanego powiatu grybowskiego. W obszarze powiatu znalazło się miasteczko Ciężkowice wraz z 11 przyległymi do niego gminami wiejskimi. W skład ciężkowickiego obwodu sądowego oprócz Ciężkowic weszły miejscowości: Bogoniowice, Bruśnik, Brzozowa, Falkowa, Garbek, Jastrzębia, Kąśna Dolna, Kąśna Górna, Kipszna, Siekierczyna, Tursko. Następne istotne zmiany w podziale administracyjnym powiatu zaistniały w 1934 roku. Do tego czasu każda wieś miała charakter gminy i była samodzielną jednostką samorządową z wójtem na czele. Po przeprowadzeniu reformy gminy wiejskie przemieniono na gromady, z których utworzono 10 gmin zbiorowych wiejskich. W wyniku tej reformy Ciężkowice straciły prawa miejskie i stały się siedzibą gminy zbiorowej wiejskiej, w skład której weszło 16 gromad. Reforma administracyjna spowodowała również zmianę granic powiatu tarnowskiego. W skład obszaru powiatu weszły miejscowości: Ostrusza, Pławna, Zborowice, które wcześniej należały do powiatu gorlickiego. Włączono je do gminy Ciężkowice. Szkoły znalazły się więc w obszarze powiatu tarnowskiego.
W latach trzydziestych oprócz kwestii bazy materialnej, spraw kadrowych jednym z najtrudniejszych problemów było uczęszczanie dzieci do szkoły, czyli realizacja powszechności nauczania. Działania podejmowane jednak przez kierowników szkół oraz władze oświatowe spowodowały, że wskaźnik realizacji obowiązku szkolnego w powiecie tarnowskim przed wybuchem II wojny światowej w porównaniu do innych powiatów województwa krakowskiego był dość wysoki i wynosił 96,7%. W gminach powiatu wskaźnik realizacji powszechności nauczania był różny. Najwyższy był w gminie Pleśna (98,5%), Mościce (98,5%) oraz Wierzchosławice (97,7%), a najniższy w gminie Ciężkowice (93,1%), gdzie, aż 6,9% dzieci nie uczęszczało do szkoły. Wskaźnik powszechności nauczania w gminach wynosił 95,9% i był niższy od miejskiego o 4,2% - (99,3%) Na wsi w roku szkolnym 1938-1939, 672 (4,1%) dzieci nie uczęszczało do szkoły. W gminie Ciężkowice, aż 133 dzieci nie realizowało obowiązku szkolnego. Była to liczba najwyższa w powiecie. Na frekwencję i powszechność nauczania najbardziej ujemny wpływ miało duże zubożenie materialne rodziców oraz w związku z tym wykorzystywanie dzieci do prac zarobkowych (robót polowych). (...)
Pod koniec lat trzydziestych liczba szkół w powiecie tarnowskim wynosiła 99 ( w roku szkolnym 1925-1926 było ich - 89, w 1930-1931 - 91, a w roku 1936-1937 - 97). Najwięcej szkół istniało w gminach: Gumniska 14, Lisia Góra 12, Ciężkowice 12 i Tuchów 11. Gmina Ciężkowice należała do gmin posiadających w roku szkolnym 1938-1939 największą liczbę szkół w powiecie. 8 z nich należało do szkół I stopnia, 3 do II stopnia i 1 do stopnia trzeciego. Przeważały więc w gminie szkoły stopnia najniższego. (...)
W roku szkolnym 1938-1939 w szkołach powszechnych gminy Ciężkowice uczyło się 1 809 uczniów (8,7%) ogółu uczniów powiatu. Podobna liczba uczniów uczęszczała do szkół w gminie: Lisia Góra (1 881), Ryglice (1 822). Najwięcej uczniów pobierało naukę w szkołach gminy Gumniska (2 772). Pozytywne zmiany w zakresie realizacji obowiązku szkolnego nie przesłaniały jednak innych trudności, z którymi szkolnictwo powszechne zarówno w powiecie jak i w gminie Ciężkowice musiało się nadal borykać - np.: z przepełnieniem sal lekcyjnych, czy nadmiernym obciążeniem uczących. Dalszy rozwój szkolnictwa powszechnego przerwała jednak agresja niemiecka w 1939 roku.
Podobnie jak w całej Generalnej Guberni, tak i w powiecie tarnowskim oraz gminie Ciężkowice szkolnictwo dostosowano do ogólnych zarządzeń i wytycznych władz okupacyjnych. Czas od 1 września do 1 listopada 1939 roku był w szkolnictwie powszechnym okresem martwym. Szkoły nie rozpoczęły pracy z powodu dezorientacji ludności, nauczycieli i zajęcia niektórych budynków przez wroga. Pierwszym dokumentem wydanym przez okupanta w Tarnowie w sprawach szkolnych było pismo ogólne Komisariatu Miejskiego Powiatowego Miasta Tarnowa z 4 listopada 1939 roku, w którym ustalony został termin rozpoczęcia zajęć w szkołach publicznych powszechnych i prywatnych w mieście Tarnowie i powiecie tarnowskim na dzień 6 listopada o godzinie 8.00. Do szkół obowiązkowo miały uczęszczać dzieci polskie. Wyłączono z obowiązku szkolnego dzieci żydowskie. Kierownicy szkół otrzymali pełnomocnictwa do kontroli pracy nauczycieli, personelu szkolnego, sami zaś bezpośrednio podlegali Komisarzowi. Kierownicy szkół odpowiadali za: budynki szkolne, obiekty przyszkolne, porządek, ład w szkole, dyscyplinę pracy pracowników szkół, jak i również młodzieży. Zabroniono wszelkich dyskusji w szkołach na tematy polityczne wśród nauczycieli, rodziców i uczniów. Polecono usunięcie ze szkół emblematów państwa polskiego, likwidację ilustracji, map historycznych i geograficznych. Zezwolono na pozostawienie portretów i popiersi Józefa Piłsudskiego. Jednocześnie zabroniono nauczania w szkołach: śpiewu, historii, geografii oraz omawiania na języku polskim tematyki z historii literatury. Godziny przeznaczone na śpiew, historię, geografię wykorzystano na prowadzenie zajęć z rachunków, ortografii, ćwiczeń gimnastycznych. Zabroniono również organizowania przedstawień teatralnych w szkołach. W pracy z dziećmi, polecono zwrócić uwagę na porządne ubranie i utrzymanie dyscypliny. W bibliotekach szkolnych należało zamknąć książki, a nauczyciele mogli używać tylko te, które były niezbędne do prowadzenia lekcji. Szkoły powszechne, oprócz działalności dydaktycznej już w 1941 roku, zostały zobowiązane przez Niemców do zbierania ziół dla potrzeb Rzeszy. W okresie okupacji budynki szkole były często zajmowane przez policję lub wojsko niemieckie, co powodowało liczne przerwy w nauce. Przerwy w nauce z tych względów miały miejsce w 49 szkołach powszechnych powiatu tarnowskiego: w Burzynie, Zalasowej, Joninach, Żukowicach Starych, Lisiej Górze, Pawęzowie, Jodłowce Wałki, Mikołajowicach, Zaczarniu, Mesznej Opackiej, Piotrkowicach, Świebodzinie, Kowalowej, Zbylitowskiej Górze, Chojniku, Golance, Ilkowicach, Bobrowniach, Niedonnicach, Łukowej, Rychwałdzie, Łęgu, Żukowicach Nowych, Tarnowcu, Zawadzie, Siedliskach, Ryglicach, Tuchowie, Tuchowie - Wołowej, Woli Rzędzińskiej, Jastrzębce Nowej, Zgłobicach, Lichwinie, Rzuchowej, Lubince, Janowicach, Szynwałdzie, Błoniu, Gromniku, a także również w Falkowej i Ciężkowicach. Dłuższe przerwy w nauce, nawet półroczne, spowodowane były działaniami wojennymi. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w czasie okupacji zamykano szkoły z bardzo różnych przyczyn. Jednym z powodów zamykania szkół na okres zimy był brak opału. W wielu przypadkach ludność wiejska poprzez młodzież dostarczała opał dla szkół, by przerwy w nauce niwelować do minimum. Z braku opału zamykano szkoły niemal w każdym roku przez okres 1-2 miesięcy. Wiele szkół pracowało przez okres 5, 6 lub 7 miesięcy. Przez okres 10 miesięcy prowadzono zajęcia w 20 szkołach powszechnych, natomiast w 21 szkołach powszechnych prowadzono zajęcia przez okres 9 miesięcy. Najkrócej bo w granicach 5-7 miesięcy w ciągu roku szkolnego uczęszczały dzieci w takich miejscowościach jak: Burzyn, Golanka, Gromnik, Janowice, Rychwałd, Ryglice, Skrzyszów, Tarnowiec, Tuchów, Tuchów -Wołowa, Wola Rzędzińska, Zalasowa, Zawada i Zbylitowska Góra, a w gminie Ciężkowice w Bogoniowicach i Falkowej. Przerwy w nauce spowodowane były także stacjonowaniem wojska w budynkach szkołach.
Oprócz jawnego nauczania ograniczanego przez okupanta w różny sposób na terenie powiatu tarnowskiego prowadzone było także z narażeniem życia ze strony nauczycieli nauczanie tajne w zakresie szkoły powszechnej i średniej. Świadczy to wysokim morale i patriotyzmie nauczycieli II Rzeczypospolitej. Jednym z ośrodków tajnego nauczania w powiecie były Ciężkowice. Ośrodek ten oprócz Ciężkowic prowadził tajne nauczanie w Zborowicach, Korzennej, Bobowej, Jastrzębi, Siekierczynie i Wilczyskach. Pracą jego kierował Adam Bochnak pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przedstawicielem tajnej Powiatowej Komisji Oświaty i Kultury na obszar gminy Ciężkowice był Józef Gawroński. Tajne komplety na terenie gminy Ciężkowice działały w szkole w Falkowej w okresie od 1942 do 1943 roku, Ciężkowicach od 1940 do 1945 roku oraz Jastrzębi od 1942 do 1943 roku. Wszystkie były prowadzone na poziomie 7 - klasowej szkoły powszechnej. W szkole w Ciężkowicach w ramach tajnego nauczania pracowało 3 nauczycieli. Szkołę w tym systemie ukończyło 50 uczniów. Na obszarze gminy Ciężkowice prowadzone było także tajne nauczanie z zakresu szkoły średniej. Początkowo było ono niezorganizowane, potem przyjęło formę zorganizowaną. Pierwszym nauczycielem, który udzielał lekcji w Ciężkowicach na poziomie gimnazjum był Adam Bochnak. Tajne nauczanie z zakresu szkoły średniej prowadzone było również w Siekierczynie. Jego organizatorami byli: Józef Zięba, Eugeniusz Zięba. Od 1943 roku tajne komplety z zakresu szkoły średniej zaczęły funkcjonować w Jastrzębi. Zapoczątkowali je duchowni: ks. Kazimierz Moździoch, ks. Karol Dobrzański oraz Jan Śpiewak, a później dołączyły: Maria Zalipska i Aniela Hołda. W Zborowicach średnie tajne nauczanie organizował już w listopadzie 1939 roku Józef Zabielny i ks. Jan Kozioł. W tajnym nauczaniu w ośrodku Ciężkowice na poziomie szkoły średniej maturę uzyskało 37 absolwentów. Należy również nadmienić, że nauczyciele z gminy Ciężkowice brali również udział w pracach tajnych komisji egzaminacyjnych w innych ośrodkach. (...)
Wojna spowodowała również straty wśród kadry pedagogicznej szkół powiatu tarnowskiego. Poniosło je także ciężkowickie środowisko nauczycielskie, 31 maja 1941 roku aresztowany został kierownik szkoły w Ciężkowicach Franciszek Dziuban pod zarzutem działalności konspiracyjnej. Okupant wywiózł go do Oświęcimia, gdzie 12 maja 1942 roku został stracony. Biorąc udział w konspiracji, w walce z Niemcami 17 października 1944 roku zginął nauczyciel szkoły w Ciężkowicach Leon Łuczkiewicz. 28 października 1943 roku w trakcie tajnego nauczania śmierć poniósł Józef Ślebodziński członek Armii Krajowej i nauczyciel tajnych kompletów w Pławnej.
W latach 1940-1945 z przerwami funkcjonowały wszystkie szkoły w gminie Ciężkowice. Organizacyjnie były stopnia: Bogoniowice - I, Bruśnik - I, Ciężkowice - III, Falkowa - II, Jastrzębia Dolna - III, Jastrzębia Górna - II, Kąśna Dolna - I, Pławna - I, Ostrusza - I, Siekierczyna - I, Zborowice - III, Jamna - I. W momencie zakończenia wojny w 1945 roku szkoły powszechne Ciężkowic i okolicy rozpoczęły swoją normalną działalność, ale już w nowej politycznie rzeczywistości.
Dr hab. Edmund Juśko, naczelnik Wydziału Edukacji Starostwa Powiatowego w Tarnowie
Artykuł pochodzi z: Juśko Edmunt, "Zarys dziejów szkolnictwa ciężkowickiego od XV wieku do 1945 roku", [w:] "50 lat Zespołu Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych imienia Ignacego Jana Paderewskiego w Ciężkowicach 1957 - 2007. Zarys monograficzny.", Ciężkowice 2007, s. 2-16.
