Ciężkowice w przewodniku turystycznym z 1967r.
Ciężkowice – miasteczko nad rz. Białą, pow. tarnowski, woj. krakowskie. Liczy ponad 3 tys. mieszkańców. Liczne sklepy, gospoda, kawiarnia, bar, w sezonie letnim kioski spożywcze, w rynku stacja turystyczna tarnowskiego Oddziału PTTK (czynna cały rok, 20 miejsc noclegowych), schronisko PTSM obok rynku, liczne prywatne kwatery dla letników.
Ciężkowice istniały prawdopodobnie już we wczesnym średniowieczu. Położone na dawnych szlakach handlowych i osadniczych, przywileje miejskie oparte na prawie magdeburskim otrzymały od Władysława Łokietka. W XV i XVI w. rozwija się tutaj tkactwo. W XIX w. produkcja płótna. Utraciły prawa miejskie w ubiegłym stuleciu. Miasteczko jest przykładem małomiejskiego budownictwa drewnianego. Zabytki: średniowieczny układ miasta z czworobocznym rynkiem i ratuszem z pierwszej poł. XIX w. Drewniane domy na podmurówce z piaskowca ciężkowickiego (XVIII i XIX w.); dachy siodłowe, naczółkowe, wsparte na profilowanych drewnianych słupach. Charakterystyczne podcienia. Kościół neogotycki na miejscu dawnego z XVI w.
W 1954 r. na znacznej głębokości dowiercono się do źródeł wody mineralnej, o dużych zasobach jodu i siarki. Wykorzystuje się ją systemem gospodarczym do leczenia wielu chorób (reumatyzmu, zapalenia nerwów), a także leczniczych kąpieli w łaźni miejskiej. W latach 1960 – 63 podjęto generalne porządkowanie miasteczka; odnowiono elewację wielu domów, rozwinięto sieć handlową. W 1966 r. w czynie społecznym uruchomiono własną sieć wodociągową. Ciężkowice znane są z wyrobów wikliniarskich, sadownictwa i ogrodnictwa. Komunikacja: st. kol. Bogoniowice – Ciężkowice na linii Tarnów – Krynica (od rynku 1,5 km). Do Tarnowa 37 km. Przystanek autob. PKS – do Tarnowa przez Tuchów 35 km.
Szlak turystyczny: Ciężkowice – „Skamieniałe Miasto”
Zn. niebieskie (przez „Wąwóz Wodospad” – zn. biały) – 51/2 km, ok. 31/2 godz.
„Skamieniałe Miasto” wraz z „Wąwozem Wodospad” zwanym także „Wąwozem Czarownic” leży na pd. od Ciężkowic w odległości 1 km od rynku. Jedna z największych atrakcji turystycznych ziemi tarnowskiej. Na wzgórzu Skała (367 m), lekko wysuniętym w dol. rz. Białej, wśród lasu, a częściowo uprawnych pól rozrzucona jest grupa skał o ciekawych kształtach, z twardego, gruboziarnistego piaskowca ciężkowickiego.
W legendach okolicznej ludności to zjawisko przyrody znalazło poetyckie wytłumaczenie. Mówią one o dawnym mieście, które w jednej chwili skamieniało. Według najbardziej popularnego podania winnym kary skamienienia był właściciel grodu książę Cieszko, który złamał odwieczne prawo gościnności. W zamian za upragnioną wieś Kąśną wydał dziewicę, która pod jego dachem schroniła się przed swym prześladowcą, panem z Rożnowa. Inna legenda powiada, że powodem zesłania surowej kary było rozwiązłe życie wszystkich mieszkańców grodu.
Ze "Skamieniałego Miasta” utworzono rezerwat przyrody o powierzchni ok. 15 ha.
Omawiany szlak rozpoczyna się od drogi Ciężkowice – Ostrusza (od rynku 1 km). Przechodzimy przez potok, podmokłą łąkę i przechodzimy w górę lasem do głęboko wciętego w piaskowiec ciężkowicki, obudowanymi potężnymi głazami jaru skalnego zw. „Wąwóz Wodospad”. Niektóre bloki na pół zwisają wysoko nad dnem wąwozu, wyżej nad nimi las mieszany. Pełno tu zieleni. Przedostajemy się poza zakręt i docieramy do zamknięcia wąwozu – piaskowcowego urwiska, po którym sączy się woda. Pełen uroku wąwóz nabiera szczególnej krasy zimą i wczesną wiosną, gdy zamarznięta woda tworzy malowniczą kaskadę lodową.
Po zwiedzeniu wąwozu wracamy do zn. niebieskich, które biegną na pn. i pn.-zach. by ścieżką dnem wąwozu wydostać się na drogę Ciężkowice – Staszkówka. Istnieje także krótsze dojście z pominięciem „Wąwozu Wodospad”. Wtedy z rynku w Ciężkowicach idziemy drogą, prowadzącą do wsi Staszkówka – do tablicy Państwowej Rady Ochrony Przyrody, znajdującej się pod wierzchołkiem Skała (367 m). Drogą pod zalesiony szczyt Skały (367 m) i ścieżką w prawo w górę dochodzimy do rezerwatu „Skamieniałe Miasto”. Od drogi Ciężkowice – Ostrusza 1 km, ok ½ godz.
Na wsch. skraju lasu brzozowego, pokrywającego szczyt skały miejsce widokowe: ku pd. na dol. rz. Białej, płynącej malowniczymi zakolami. Widać wsie: Zborowice, Pławną, Bruśnik. wzniesienia: Chełm (779 m) k. Grybowa, Postawne – Jaworze (882 m) i Rosochatkę (753 m); bliżej ku pd.-zach. Falkowa z okazałą, widoczną na tle nieba ok. 500-letnią lipą. Widok sięga także po szczyty Tatr, wyraźnie rysujące się w dni pogodne na pd.-zach.
Na zach. od wierzchołka wzgórza Skała wśród lasu „Skałka z krzyżem” z ciekawym kominkiem (przejście ubezpieczone kilkoma klamrami), którym można się wydostać na szczyt. Z góry ku pn. widok na Ciężkowice i dol. rz. Białej. Widoczne wzniesienie Dąbry (367 m), pasmo Brzanki (538 m) i Wału (526 m).
Na zach. od „Skałki z krzyżem” druga ciekawa skałka w kształcie grzyba, a w pobliżu następna o kształcie maczugi zwana „Basztą” lub „Wydymajem”.
Z „Baszty” schodzimy obok zabudowań gospodarskich, za nimi po lewej stronie spotykamy wśród pól, w jarze, ostańce, z których jeden przypomina piramidę i taką też nosi nazwę. Z między polnej (uwaga na znaki!), którą idziemy roztacza się widok na wzgórza leżące po lewej stronie rz. Białej. Na ich tle we wsi Kąśna Dolna bieleje pałacyk należący niegdyś do Ignacego Paderewskiego. Docieramy do kompleksu leśnego. Wiele tu malowniczych skał, nazwanych od jednej z nich „Borsukami”. Niektóre skałki mają czerwone zabarwienie, pochodzące od przeławicowania piaskowca ciężkowickiego czerwonym iłem. W otoczeniu skałek, wśród brzóz i sosen kępa kosodrzewiny, niewiadomego pochodzenia, bowiem na tej wysokości jej się jeszcze nie spotyka. Skałki te są często celem wycieczek turystycznych i niedzielnych spacerów mieszkańców miasteczka.
Ze skał „Borsuki” zejście obok dwóch skał zw. „Warowniami” do dol. zw. „Polana harcerska” – stałego miejsca biwaków wycieczek szkolnych i obozowisk turystycznych. W dalszej części jaru studzienka, ujmująca źródełko leśne. Przy wylocie dol. góruje na skraju wzgórza i nad drogą Ciężkowice – Zborowice wysoka na 22 m ze szczelinami i maleńką jaskinią. Skała zwie się „Grunwald” od tablicy wmurowanej przez społeczeństwo Ciężkowic w 1910 r. na pamiątkę 500-lecia bitwy pod Grunwaldem.
W odległości 200 metrów od skały „Grunwald”, idąc drogą w kier. wsi Zborowice znajdują się jeszcze dwie skałki: jedna niezbyt widoczna z drogi zwana „Ratuszem”, ma od rz. Białej stromą kilkunastometrową ścianę, druga to „Czarownica”. Górna część tej skały oglądana od szosy przypomina duży profil twarzy ludzkiej. Według podania skała ta miała być więzieniem, w którym w chwili skamienienia miasta znajdowali się złoczyńcy. Drogą Ciężkowice – Zborowice idziemy w kierunku pn. (po prawej stronie na wzgórzu Ciężkowice) i dochodzimy do rozwidlenia dróg Ciężkowice – Gromnik i Ciężkowice – Kąśna.
Źródło: "Tarnów i Ziemia Tarnowska. Przewodnik Turystyczny", Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Oddział Ziemi Tarnowskiej w Tarnowie, Tarnów 1967, s. 68-71, 110-112.
