Jastrzębia [w:] Heraldyka Gminy Ciężkowice
Włodzimierz Chorązki
Uniwersytet Jagielloński — Kraków
JASTRZĘBIA (1557 mieszk.) – wieś nad Kąśnianką, dopływem rzeki Białej. Występuje w źródłach, m.in., jako: Iastrzaba — 1373, Jastrzamba — 1383, Jastrzembia — 1409, Jastrzabya — 1472
Początkowo wieś należała do dóbr królewskich, a pierwsza źródłowa o niej wzmianka pochodzi z roku 1373. Od początku istnienia wieś administracyjnie należała do powiatu czchowskiego a od początku XVI wieku do powiatu sądeckiego.
Po raz pierwszy parafia p.w. św. Bartłomieja Apostoła w Jastrzębi wzmiankowana jest w spisie świętopietrza z lat 1373 i 1374, ale podanej taksy. Natomiast pierwsza pewna informacja o kościele w Jastrzębiej pochodzi z roku 1398. Parafia w tym czasie należała do dekanatu w Siedliskach, a w 1529 roku podlegała dekanatowi w Bobowej.
W królewskiej wsi Jastrzębia w roku 1383 sołtyską była niejaka Hanka.
Do roku 1387 Jastrzębia stanowiła jeszcze własność królewska, później własność rycerska. Właśnie w roku 1387 Władysław Jagiełło nadaje Piotrowi Rożnowi z Rożnowa za zasługi wsie swoje Jastrzębię, Kąśna i Paleśnica. W roku 1398 Michał z Bogumiłowic sędzia ziemski krakowski i podsędek Dobiesław z Koszyc zatwierdzają granice dóbr Piotra Rożna z Rożnowa w Jastrzębi, Kąśnej i Paleśnicy. W roku 1403 plebanem w Jastrzębi był Przybek, a w roku 1404 — Mikołaj.
W roku 1418 właścicielem Jastrzębi jest Andrzej Rożen z Rożnowa herbu Gryf. Dwa lata później, jako właściciel występuje Rafał Rożen. W tym czasie plebanem w kościele jastrzębskim był Świętosław (1420 — 21). W źródłach występuje jeszcze w roku 1462. Kolejnym Rożenem w Jastrzębi był Eleazar, który wzmiankowany był co najmniej od roku 1469. Współwłaścicielami dóbr w Jastrzębi oraz w Kąśnej byli jeszcze jego bracia: Rafał, Jan, Mikołaj i Zygmunt. 1472 Król Kazimierz Jagiellończyk w roku 1472 nadaje (potwierdza) wsiom Eleazara, Jana, Mikołaja i Zygmunta Rożenów z Kąśnej (m.in. Jastrzębi) prawo niemieckie.
Od roku 1486 współwłaścicielem wsi był Zygmunt Rożen z Jastrzębi syn Rafała. Wiadomo, że we wsi był folwark i łany sołtysie i opuszczone łany kmiece, które włączono do pól folwarku. Jeszcze w tym samym roku bracia dzielą dobra. Zygmuntowi przypada Jastrzębia. W tym czasie Stanisław pleban w Jastrzębi oraz bracia Jan z Kąśnej i Zygmunt z Jastrzębi — Rożnowie, zawierają umowę w sprawie dziesięcin. Jan winien oddawać dziesięcinę o wartości 6 grzywien z połowy łanu, a jego kmieć Andrzej Mroczek z drugiej połowy łanu — w Kąśnej. Zygmunt ma oddawać dziesięcinę snopową w Jastrzębi z 1 łanu, który należy do ról sołeckich, lecz jest uprawiany dla folwarku Zygmunta. Powinien też oddawać biskupowi krakowskiemu dziesięcinę z pustych ról kmiecych, które uprawia dla dworu. Do plebana należy meszne. Pleban powinien utrzymywać dla szkoły nauczyciela. Kmiecie według dawnego obyczaju mają obowiązek odbudowania domu szkoły (parafialnej).
W roku 1493 Mikołaj Pieniążek z Krużlowej i jego brat Jan zamieniają się dobrami z Zygmuntem Rożenem z Jastrzębi. Zygmunt dopłaca 400 florenów węgierskich i bierze wioski: Posadową, Mogilno i Koniuszową. Pięć lat później od Pieniążków Jastrzębię odkupuje za 800 florenów węgierskich Mikołaj z Wojnarowej (Wojnarowski) herbu Strzemię.
W roku 1499 Mikołaj Wojnarowski sprzedaje za 600 florenów węgierskich Janowi Kwiatkowskiemu zwanemu Susz wieś Jastrzębia. Natomiast dwór i role dworskie odstępuje mu za darmo. Trudno stwierdzić, co działo się z dobrami w Jastrzębi przez kolejne dziesięć lat, ale w roku 1511 właścicielem Jastrzębi był Mikołaj Taszycki z Lucławic (ob. Lusławice) herbu Strzemię, który zamienia dobra z braćmi Janem i Jandą Wojnarowskimi dziedzicami wsi, za zgodą ich krewnych: stryjów Mikołaja Korzeńskiego i Tomasza Trzecieskiego oraz brata stryjecznego Jana Pieniążka z Krużlowej. Za wieś Jastrzębia daje Wojnarowskim wieś Olszową i 800 florenów węgierskich.
W roku 1529 altaria Poczęcia Panny Marii w nowo ufundowanej kolegiacie w Bobowej pobierała z ról folwarcznych, kmiecych i od zagrodników w Jastrzębi 9 grzywien czynszu z prawem odkupu. Jednocześnie dziesięcinę pieniężną o wartości 1 grzywny i 16 groszy oddawana jest biskupowi w sądeckim kluczu dziesięcinnym. Do plebana (Jana z Opoczna) należy dziesięcina snopową o wartości 2½ grzywny z ról folwarcznych, dziesięcinę pieniężną o wartości 33 groszy od kmieci i zagrodników, meszne w życie i owsie o wartości 4 grzywien i 11½ groszy i klerykatura o wartości 36 groszy w Jastrzębi i Kąśnej.
Zgodnie z danymi z 1536 roku poboru podatku z dokonano 4 łanów, 1 karczmy dziedzicznej, 1 karczmy dorocznej i z młyna.
Za panowania króla Zygmunta Augusta w 1561 roku kościół w Jastrzębi zamieniono na zbór kalwiński. Rok później na synodzie w Pińczowie występował m.in. Mathias Locicius minister in Jastrzembia. W tym też roku w jastrzębskim kościele zagościli arianie.
Rejestr poborowy woj. krakowskiego z roku 1581 podaje, że właścicielami wioski byli kalwin Adam Niewiarowski herbu Półkozic i arianin Andrzej Taszycki, syn Stanisława. We wsi w tym czasie było 12 łanów kmiecych, 4 zagrodników z rolą, 8 zagrodników bez roli, 2 nowo osadzonych (kmieci?), 6 komorników z bydłem, 4 komorników bez bydła, 7 rzemieślników i 1 duda. Przed 1596 dobra (przynajmniej część) należała do Jana Niewiarowskiego, który w roku 1596 obdarował jakimiś majątkowymi zapisami dominikanów krakowskich. Czy zapis doszedł do skutku, nie wiadomo. Przy kościele parafialnym funkcjonowała od przynajmniej 1608 roku szkoła.
Zgodnie z kolejnym rejestrem z 1629 roku właścicielem wsi był Andrzej Niewiarowski i Andrzej Taszycki. W latach 40. XVII Andrzej Taszycki (arianin-socynianin) nawrócił się na katolicyzm i zwrócił kościół w Jastrzębi miejscowym katolikom. W roku 1645 zmarł Andrzej Taszycki. Po jego śmierci kościół został powtórnie poświęcony przez sufragana krakowskiego, biskupa Mikołaja Oborskiego między 1658 a 1689 rokiem.
W roku 1680 właścicielem wsi najprawdopodobniej był Andrzej Niewiarowski. We wsi w tym czasie było 12 łanów kmiecych, 9 zagrodników z rolą, 8 zagrodników bez roli, 6 komorników z bydłem, 4 komorników bez bydła, 7 rzemieślników i 2 młyny z kołami dorocznymi.
Brak informacji o właścicielach Jastrzębi od końca XVII do 3 ćwierci XVIII wieku (prawdopodobnie w latach 1728 — 66 był nim Andrzej Reklewski). Na pewno w roku 1777 właścicielem wsi był już Szymon Wykowski, dziesięć lat później — Feliks Wykowski. W roku 1798 właścicielem dominium Jastrzębia był już Kazimierz Waligórski. Od co najmniej 1728 roku przy kościele parafialnym p.w. św. Bartłomieja istniał szpital dla ubogich (przytułek).
Na przełomie 1807 i 1808 roku wieś składała się z 121 domostw z 213 rodzinami. Wieś zamieszkiwał 1 duchowny, 1 przedstawiciel szlachty, 1 mieszczanin, 35 chłopów, 145 chałupników oraz 57 innych (komorników, kątników i służby). Wieś zamieszkiwało 1016 osób.
Prawie pół wieku później (w 1845 roku), jako właściciel dóbr w Jastrzębi występuje niejaki Dobrzyński. Właścicielami dominium Jastrzębia w kolejnych latach, tj. 1848 — 1865, byli znani z imienia: Ignacy Dobrzyński, Maurycy Dobrzyński, Włodzimierz Dobrzyński i Malwina Dobrzyńska.
Pod koniec lat 80. XIX wieku wieś należała do powiatu grybowskiego. We wsi była jednoklasowa szkoła ludowa, gminna kasa pożyczkowa z kapitałem 146 złr i fundusz ubogich składający się z domu i 210 złr kapitału. Wieś liczyła wtedy 1190 mieszkańców.
Właścicielem tabularnego obszaru dworskiego składającego się z 477 mórg roli, 41 mórg łąk i ogrodów, 92 mórg pastwisk i 791 mórg lasu był Ignacy Dobrzyński. Chłopi gospodarowali w tym czasie na 1133 morgach roli, 103 morgach łąk i ogrodów, 181 morgach pastwisk i 474 morgach lasu.
Wykaz dóbr tabularnych z 1902 roku wykazuje już innych właścicieli Jastrzębi (wraz z Łazami i Zbękiem): Wacława Federhausa i Franciszka Spiesznego. Dwa lata później podobny spis wykazuje tych samych właścicieli oraz Wacława Krala.
Źródło:
HERALDYKA GMINY CIĘŻKOWICE
Opracowanie historyczno-heraldyczne
Włodzimierz Chorązki
