Kąśna [w:] Heraldyka Gminy Ciężkowice
Włodzimierz Chorązki
Uniwersytet Jagielloński — Kraków
KĄŚNA Niektóre nazwy w historycznych źródłach: Chansna — 1354, Chąszna, Chaszna — 1387, Chossna, Cchanssna, Canssna — 1404, Chanszna, Chasznya, Chąsnya — 1419, Kaszna — 1469, 1470, Kaszna — 1581.
Osada o nazwie Kąśna powstała we wczesnym średniowieczu. Pierwsza wzmianka o Kąśnej pochodzi z 1314 roku, ale zamieszczona jest XVIII- wiecznej kopii dokumentu, który uznaje się za falsyfikat. Natomiast wieś oficjalnie założono znacznie później, bo w 1344 roku, kiedy to król Kazimierz Wielki powierza Jakubowi synowi Rafała osadzenie na niemieckim prawie magdeburskim wsi Kąśna w lasach po obu brzegach rzeki Kąśna. Granice wsi mają się zaczynać u źródeł tej rzeki i sięgać aż do jej ujścia do rzeki Białej (Dunajcowej). Jakub i jego potomni otrzymują sołectwo z 2 łanami wolnymi, trzeci denar z kar i szósty denar z czynszów. Mieszkańcy otrzymują 20 lat wolnizny, po jej upływie winni płacić 8 skojców czynszu z łanu. Sołtys ma obowiązek stawić się konno, z kuszą na wyprawę wojenną. W czasie sądów sołtys raz w roku, a kmiecie dwa razy obowiązani są do obiednego.
Z biegiem lat i postępującego karczunku zboczy kilkukilometrowej doliny potoku Kąśna została założona na tzw. „surowym korzeniu” kolejna nowa wioska o nazwie Jastrzebia, a następnie przysiółek o nazwie Przybyłów. Do połowy XIX wieku źródła wymieniają tylko jedną wioskę o nazwie Kąśna. Chociaż kształtował się wcześniej podział na Kąśną Dolną i Kąśną Górną oraz Przybyłów. Rozróżniano w ten sposób m.in. folwarki i podległe im części wsi.
W roku 1354 komisarze królewscy zatwierdzają granice wymienionych z nazwy dobra klasztoru benedyktynów tynieckich, wyłączając z nich m.in. wieś o nazwie Kośna, która najprawdopodobniej została przejęta przez klasztor nielegalnie. Od tego roku do 1387 była to wieś należąca do dóbr królewskich. W roku 1387 król Władysław Jagiełło nadaje Piotrowi Rożnowi z Rożnowa kilka wiosek, m.in. Kąśną i Jastrzębię. Żoną Piotra była Małgorzata, po śmierci Piotra wyszła powtórnie za mąż za Wiernka z Gabania i Rożnowa, wymieniana w źródłach w latach: 1398-1404. Córka Piotra i Małgorzaty Femka otrzymuje w roku 1401 zabezpieczenie posagu na Kąśnej, Jastrzębiej i Bruśniku. Drugi mąż Małgorzaty Wiernek (Werner) Gabański z Gabania wzmiankowany jest w żródłach w latach 1404 — 10.
W latach 1418 — 55 Rafał Rożen pisze się z: Rożnowa, Kąśnej i Jastrzębiej. Był pierworodnym synem Piotra i Małgorzaty, bratem Andrzeja Rożena. Od 1467 do 1489 roku w źródłach występuje Eleazar Rożen z Kąśnej herbu Gryf, syn Rafała Rożna, brat Jana, Zygmunta i Mikołaja, dziedzic Bruśnika, Jamny i Jastrzębiej, tenutariusz Ciężkowic. W roku 1472 Kazimierz Jagiellończyk nadaje (potwierdza) prawo niemieckie wsiom braci Eleazara, Jana, Mikołaja i Zygmunta z Kąśnej, m.in. dla wsi Kąśna
W latach 1472 — 97 w źródłach występuje Jan Rożen dziedzic Kąśnej i Paleśnicy syn Rafała, brat Eleazara z Kąśnej (w źródłach: do 1486 roku), Zygmunta z Kąśnej (w źródłach: 1481 — 86) i Mikołaja Kąśnej (w źródłach: 1476 — 86).
W roku 1486 Eleazar, Jan, Mikołaj i Zygmunt, synowie zmarłego Rafała Rożna dzielą dobra. Eleazar i Mikołaj otrzymują: Bruśnik, Siekierczynę, Jamnę i Bukowiec Stary. Jan otrzymuje Kąśną i Paleśnicę z dopłatą 60 grzywien od Eleazara i Mikołaja, zaś Zygmunt Rożen otrzymał Jastrzębię.
Jan Rożen z Kąśnej w roku 1493 zapisuje swej żonie Zofii córce kasztelana połanieckiego Marcisza z Brzany 400 florenów węgierskich posagu i 400 florenów wiana na połowie swoich dóbr w Kąśnej i Paleśnicy. W roku 1509 wzmiankowana jest Zofia córka zmarłego Jana Rożna z Kąśnej oraz jej brat Jan Rożen z Kąśnej i Paleśnicy.
W roku 1529 dziesięcinę pieniężną o wartości 42 groszy i 12 denarów z Kąśnej oddawana była biskupowi krakowskiemu w sądeckim kluczu dziesięcinnym. Dziesięcinę snopową o wartości 2½ grzywny, dziesięcinę pieniężną w wysokości 33 groszy od kmieci i zagrodników oraz meszne w życie i owsie łącznie z Jastrzębią oddawana była plebanowi w Jastrzębiej. W latach 1530 — 36 poboru podatku dokonano jedynie z 2 łanów, 1 karczmy dziedzicznej i 1 młyna.
W roku 1537 Jakub Rożen jako opiekun Marcina i Doroty, dzieci zmarłego Jana Rożna, syna Jana z Kąśnej z jednej strony i Barbara wdowa po tymże Janie z drugiej strony dzielą dobra. Od początku istnienia wieś administracyjnie należała do powiatu czchowskiego a od początku XVI wieku do powiatu sądeckiego oraz od końca XIV wieku do parafii p.w. św. Bartłomieja Apostoła w Jastrzębi. Rejestr poborowy woj. krakowskiego z roku 1581 podaje, że właścicielem wioski jest Stanisław Rożen herbu Gryf. We wsi było 5 ½ łana kmiecego, 26 zagrodników z rolą, 4 komorników z bydłem, 4 komorników bez bydła, 1 rzemieślnik i 1 piła tarczowa. Zgodnie z kolejnym rejestrem z 1629 roku właścicielem wsi był Mikołaj Rożen, a wójtem we wsi Stanisław. W drugiej połowie XVII wieku ród Rożenów znika z Kąśnej, gdyż w roku 1680 właścicielem wsi był już Andrzej Niewiarowski herbu Półkozic najprawdopodobniej żonaty z przedstawicielką rodu Rożenów. We wsi było 5½ łana kmiecego, 26 zagrodników z rolą, 3 komorników z bydłem, 4 komorników bez bydła, 1 rzemieślnik, 1 młyn z kołem dorocznym i młyn z kołem zakupnym oraz 1 piła tarczowa. Od roku 1726 właścicielem dóbr w Kąśnej, Zimnowódce i Trzycierzu był stolnik żytomierski (od 1735 roku) Jakub Gostkowski herbu Gozdawa (ur. ok. 1700, zm. 1776), a jego sukcesorem był syn generał-major wojsk koronnych Konstanty (1724 — 1790). Gdy Konstanty w roku 1772 został adiutantem króla pruskiego, dobra przejął kolejny syn Jakuba — Paweł, a następnie wnuk Jan Ignacy Gostkowski wzmiankowany w źródłach w latach 1787 — 99. Na przełomie 1807 i 1808 Kąśna posiadała 99 gospodarstw (dymów), które zamieszkiwało 171 rodzin. W trzech dworach mieszkało 8 przedstawicieli szlachty. Chłopów było 19; chałupników 122, a pozostałych — 31. Ogółem wieś liczyła 782 mieszkańców Dziedzicem dóbr po Janie Ignacym był Paweł Gostkowski. To z jego nazwiskiem wiązana jest budowa dworu w Kąśnej Dolnej w roku 1833.
.
Kąśna Dolna 750 mieszk.
Przed 1860 majątek Kąśna Dolna trafił do Zofii z Gostkowskich Osieckiej, potem Matyldy z Gostkowskich Jordanowej, a w 1886 roku do jej córki Barbary z Jordanów Stojowskiej. Pod koniec XIX wieku wieś Kąśna Dolna posiadała 51 domów i 329 mieszkańców, młyn i folusz. 13 sierpnia 1879 roku majątek od sukcesorów Gostkowskich nabył poprzez swojego pośrednika, Stanisława Roszkowskiego, Jan Ignacy Paderewski. W rękach kompozytora Kąśna znajdowała się do roku 1903. Nowymi właścicielami byli Władysław i Helena z Forystów Kodrębscy. Ignacy Paderewski jeszcze kilkakrotnie odwiedzał Kąśną, gdyż z nowymi właścicielami łączyły go dość bliskie stosunki – w 1906 roku został też ojcem chrzestnym ich syna. Po raz ostatni muzyk przybył do Kąśnej w 1910 roku na uroczystość odsłonięcia na skale Piekło tablicy upamiętniającej 500. rocznicę bitwy grunwaldzkiej.
W 1912 roku Kodrębscy sprzedali dwór i majątek w Kąśnnej Dolnej Stanisławowi i Julii Nowakom z Sanoka. W ich rękach Kąśna pozostała do momentu parcelacji w 1945 roku.
Obecnie w Kąśnej Dolnej znajduje się dwór, który należał do Ignacego Paderewskego. W 1990 urządzono w nim muzeum Paderewskiego oraz siedzibę Centrum Paderewskiego Tarnów-Kąśna Dolna. Główne cele Centrum to upowszechnianie muzyki poważnej i propagowanie pamięci o Paderewskim. Odbywają się tu m. in. koncerty i warsztaty muzyczne.
W miejscowości znajdują się też dawne zabudowania dworskie: stara gorzelnia, młyn, mała elektrownia wodna oraz stajnie dworskie.
Kąśna Górna (z Przybyłowem) 714 mieszk.
Od połowy XIX wieku (w 1845 roku), jako właściciel dóbr w Kośnej Górnej i Przybyłowie występuje niejaki Dobrzyński. W roku 1861 właścicielem majątku w Kąśnej Górnej i Łęce był Michał Romer.
Pod koniec XIX wieku wieś Kąśna Górna obejmowała 61 domów i 441 mieszkańców. Natomiast Przybyłów 25 domów i 145 mieszkańców. W Kąśnej (Dolnej, Górnej i Przybyłowie) były trzy majątki dworskie i trzy folwarki. Obejmowały one łącznie 564 morgi gruntów ornych, 48 mórg łąk i ogrodów, 113 mórg pastwisk oraz 556 morgi lasu. Chłopi w tym czasie gospodarowali na 778 morgach ról, 70 morgach łąk i ogrodów, 120 morgach pastwisk i 303 morgach lasu. Właścicielem majątku ziemskiego w Kąśnej Górnej był Piotr Sidorowicz.
Źródło:
HERALDYKA GMINY CIĘŻKOWICE
Opracowanie historyczno-heraldyczne
Włodzimierz Chorązk
