Boruśnik [w:] Heraldyka Gminy Ciężkowice
Włodzimierz Chorązki
Uniwersytet Jagielloński — Kraków
BRUŚNIK (1045 mieszk.) – (1357 Brusnik, Brussnik, Brvsnyk, Brusznik, Brzussnyk, Brusznyk, Brzusznyk, 1497 Brusznyky). Obecnie wieś liczy 1045 mieszkańców.
Osada powstała najprawdopodobniej we wczesnym średniowieczu, ale nieznane są jej losy aż do roku 1357. W tym to roku wieś została wymieniona w spisie parafii przynależnych do dekanatu nowosądeckiego. Płaciła 3 grzywny świętopietrza, tj. 720 denarów. Na tej podstawie można orientacyjnie ustalić liczbę mieszkańców parafii. 1 grzywna to 24 skojce, 1 skojec to 10 denarów. „Denar św. Piotra” tj. Świętopietrze, płacili parafianie, którzy posiadali jakieś dobra lub zajmujący się rzemiosłem. Do grona parafian zaliczano dzieci pow. 7 roku życia. Nie liczono biedoty wiejskiej, pracowników najemnych, osób będących pod opieką parafialnych przytułków oraz ludzi niewolnych. Najprawdopodobniej parafię mogło zamieszkiwać ok. 1200 — 1300 osób. Kościół p.w. Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej w Bruśniku mógł istnieć już wcześniej, ale nie pełnił funkcji parafialnych. Od początku istnienia wieś administracyjnie najpierw należała do powiatu czchowskiego a od początku XVI wieku do powiatu sądeckiego. Od początku istnienia wieś należał do dóbr rycerskich (szlacheckich). Jako pierwsi właściciele wymieniani są w roku 1370 bracia Klemens i Piotr Rożnowie herbu Gryf z zamku Rożnów. W tym samym roku dzielą się dobrami. Piotrowi Rożnowi przypadają: Bruśnik, Siekierczyna, Jamna i Bukowiec. W 1404 dziedzicem wsi był już Andrzej syn Piotra Rożena.
Od 1441 roku właścicielem był już Rafał Rożen, który ożenił się z Barbarą córką Gabańskiego. Do Rafała należały — oprócz Bruśnika — także Kąśną, Jastrzębia, Siekierczyna i Paleśnica. W roku 1472 Kazimierz Jagiellończyk nadaje wsiom: Bruśnik, Jastrzębia, Siekierczyna, Kąśna, Paleśnica, Jamna i Bukowiec Stary, a należącymi do braci: Eleazara, Jana, Mikołaja i Zygmunta Rożnów prawo niemieckie. Jan Długosz w Liber beneficiorum (1470-80) podaje, że w Bruśniku znajduje się murowany kościół parafialny. Właścicielami wsi byli w tym czasie synowie Rafała: Elazar i Mikołaj Rożnowie herbu Gryf. Kmiecie ze swoich łanów dają dziesięcinę biskupowi krakowskiego, a pól folwarku dziesięcinę zbiera miejscowy pleban.
W roku 1486 Eleazar, Jan, Mikołaj i Zygmunt, synowie zmarłego Rafała Rożna dzielą dobra. Eleazar i Mikołaj otrzymują: Bruśnik, Siekierczynę, Jamnę i Bukowiec Stary. Z tego Eleazar bierze, jako swoją część połowę Bruśnika leżącą z prawej strony, gdy idzie się od kościoła, z następującymi kmieciami: Jansch, Biały, Słodyczka, Kawalec, Janik, Kupiec, Świeżoch, Świrklec, Myszalek, Wilczek, Strowiec, Mirzwa, Bruszek, Głuszek, z górnym dworem i rolami dworskimi, z kwartałami kmiecymi w części Mikołaja, 2 zagrodami i połową karczmy. Nawsie mają obaj bracia po połowie. Do Eleazara mają należeć 4 sadzawki w nawsiu: 1) przed (kmieciem) Trzeczakiem, 2) przed Widłakiem, 3) przed Łozkiem, 4) przed Zdrowcem. 1 kmieć Mikołaja Kurek ma płacić Eleazarowi 33 gr czynszu rocznie. W wypadku opustoszenia roli, na której teraz osadzony jest Kurek, czynsz ten winien zapłacić Eleazarowi sam Mikołaj.
Do Mikołaja ma należeć: część Bruśnika z lewej strony, gdy idzie się w dół od kościoła, z następującymi kmieciami: Glasch, Stapień, Pach, Magdalena, Trzeczak, Pyjor, Strata, Wydłub, Kozak, Marcin, oraz inna część z kmieciami: Marzec, Kania, Niechat, Kurek, dwóch zagrodników, dolny dwór z rolami i kwartały kmiece znajdujące się w części Eleazara, pół karczmy, pół nawsia, 4 sadzawki: 1) przed Głuszkiem, 2) przed Stratą, 3) przed Pachem, 4) przed Stapieniem. Jan otrzymuje Kąśną i Paleśnicę z dopłatą 60 grzywien od Eleazara i Mikołaja, zaś Zygmunt Rożen otrzymał Jastrzębię.
W latach 1506-12 występuje Piotr Rożen z Bruśnika syna Eleazara.
W roku 1529 wzmiankowany jest folwark, a w roku 1530 dokonano poboru łącznie z Siekierczyną z 12 łanów kmiecych, młyna o 1 kole i 2 chałupników.
Wspomniany przez Długosza czternastowieczny kościół nie przetrwał do połowy XVI wieku, gdyż w roku 1555 został konsekrowany nowy. W tym czasie Bruśnik za sprawą właścicieli stał się drugim pod względem wielkości lokalnym ośrodkiem reformacji. Niebawem kościół przejęli arianie (bracia polscy) i zamienili go na zbór. Pozostawał w ich rękach od 1565 do 1595 roku. Po rekonsekracji kościoła na początku XVII wieku umieszczono w nim obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, namalowany na deskach z drzewa lipowego. Rejestr poborowy woj. krakowskiego z roku 1581 podaje, że właścicielem Bruśnika i Siekierczyny jest wojewoda lubelski. W wioskach łącznie było 13 łanów kmiecych, 36 zagrodników z rolą, 8 komorników z bydłem, 5 komorników bez bydła, 2 krawców i 1 duda.
Zgodnie z kolejnym rejestrem z 1629 roku właścicielem Bruśnika i Siekierczyna był Eleazar Rożen herbu Gryf. Eleazar Rożen zmarł w roku 1669 i po jego śmierci rozpoczął się długoletni spór spadkobierców (głównie po kądzieli). Rejestr poborowy z roku 1680 wylicza w Bruśniku i Siekierczynie 8 ½ łana kmiecego, 36 zagród z rolami, 7 komorników z bydłem, 5 komorników bez bydła, 2 rzemieślników i karczma na 4 prętach roli. „Brakujące” 4½ łana (zob. rejestr z 1581 roku) najprawdopodobniej właściciele „przygarnęli” do swoich folwarków.
W kolejnych latach XVII i XVIII wieku, jako właściciele dóbr Bruśnik-Siekierczyna nadal występują przedstawiciele rodu Jaxa Rożenów: Stanisław (zm. 1690) i Jan (zm. 1720). Nie udało się ustalić, kto był właścicielem Bruśnika i Siekierczyny po śmierci Jana do końca trzeciej ćwierci XVIII wieku. Wiadomo jedynie, że w tym czasie: Brusnik, Siekierczynę, Jamno, Roztokę, Potoki, Chodorową i Świniarsko dzierżawił (może od przedstawiciela rodu Jaxa Rożenów?) Idzi Fihauser (w sumie prawie 7000 morgów). Z nominacji biskupa Kajetana Sołtyka, w latach 1758-1772 Idzi sprawował urząd starosty muszyńskiego, znanego z żelaznej ręki i samowoli. Swoje rządy sprawował bezwzględnie, nie znosząc jakichkolwiek sprzeciwów. Ustanawiał własne prawa i dbał o porządek, konsekwentnie egzekwując wszelkie powinności mieszczan. Łemkowskich kmieci i zagrodników obciążał nadmierną pańszczyzną konną i pieszą, opłatą za czystość, daninami w naturze oraz wysokim podatkiem gruntowym. Z tego powodu były liczne skargi na ostatniego starostę, „państwa” muszyńskiego. Przywłaszczał też obce grunty, opustoszałe domy i zagrody, w Muszynie wiele lat trwał spór o część rynku, na którym stanął ratusz odbudowany przez Idziego, po pożarze w 1763 roku. Plac i stojącą obok niego dochodową karczmą przejął do dworu. Mieszczanie wnieśli skargę do biskupa, który nakazał zwrócić ratusz, ale Fihauser nie uczynił tego. Sprawa zakończyła się dopiero po śmierci Idziego (w 1782 roku i został pochowany na bruśnickim cmentarzu), syn Michał w 1789 roku oświadczył przed sądeckim sądem, iż dobra zostały przywłaszczone i zrzekł się wszelkich praw do ratusza oraz majątku w Muszynie.
W latach 1773 — 79 właścicielem dóbr bruśnicko-siekierczyńskich został Franciszek Wodzicki. Dzierżawcami nadal byli Fihauserowie i prawdopodobnie mieszkali w Bruśniku. Po roku 1772 Austriacy pozbawili rodzinę Fihauserów szlachectwa, dlatego nie mogli wykupić dzierżawionych przez siebie dóbr. Dopiero w 1780 roku, przed sądem grodzkim w Czchowie, Fihauserowie (nie szczędząc środków finansowych) udowodnili swoje pochodzenie, Idzi oraz 7 jego synów zostało powtórnie nobilitowanych. Należy dodać, że Idzi Fihauser ożeniony był z Elżbietą z Marynowskich, która z własnego posagu odbudowała spalony w 1781 roku kościół Bruśniku. Ze starego, czternastowiecznego kościoła ocalało jedynie prezbiterium z cudownym obrazem Matki Bożej z ok. 1690 roku. Ponadto fundatorka otoczyła kościół kamiennym murem.
Idzi i Elżbieta mieli jedenenaścioro dzieci: dwie córki — Petronelę i Katarzynę, oraz dziewięciu synów — Michała, Franciszka, Stanisława, Wincentego, Andrzeja, Idziego, Antoniego, Pawła i Ludwika.
Po śmierci męża w 1782 roku, Elżbieta (Eliza) z Marynowskich Fihauserowa 54 letnia wówczas wdowa, była zamożną i zaradną dziedziczką. Oprócz gdowskiego klucza dzierżawiła dobra Bruśnika z przyległościami: Siekierczyną, Roztoką, Jamną, Potokami i Bukowcem. Ostatecznie kupiła je od Franciszka Wodzickiego 26 czerwca 1788 roku, kontraktem spisanym w Tarnowie. W dniu 2 grudnia 1792 roku nabyła od Józefa Drużyny Szreniawskiego wieś Falkową, a akt zakupu spisano w Bruśniku. Ostatniego zakupu dokonała 6 czerwca 1807 roku, gdy kontraktem spisanym także w Bruśniku kupiła od Michała Gauliera wieś Chodorową. We wszystkich dobrach osobiście wyznaczała zarządców i oficjalistów dworskich. Zmarła w roku 1818 i została pochowana na cmentarzu przykościelnym w Bruśniku.
Na przełomie 1807 i 1808 roku wieś Bruśnik obejmowała 58 domostw i 118 rodzin. We wsi był 1 duchowny, 3 przedstawicieli szlachty, 40 chłopów, 61 chałupników i innych 25. Wieś liczyła 552 mieszkańców.
Po śmierci matki najmłodszy syn Idziego — Ludwik objął dobra w Bruśniku i Siekierczynie. Natomiast Idzi Fihauser z Ciężkowic dobra bogoniowickie. Wspomniany Ludwik Fihauser (1767 — 1819) ożenił się z Salomeą Wyszkowską. Ich syn Konstanty Fihauser (1801 — 1880) odziedziczył dobra bruśnicko-siekierczyńskie. Kolejnym dziedzicem był starszy syn Konstantego z pierwszego małżeństwa — Konrad Fihauser (1830 — 1882). Nieznane są losy młodszego syna Konstantego (z drugiego małżeństwa) — Stanisława (1843 — 1898). Konrad Fihauser wzniósł grobowiec rodzinny, w którym pochowane zostały kolejne pokolenia Fihauserów, m.in. młodszy brat Stanisław. Ostatnim Fihauserem w Bruśniku był syn Konrada — Stanisław (1868 — 1936). Wszyscy oni pochowani są na bruśnickim cmentarzu lub rodzinnym grobowcu.
W tym miejscu należy dodać, że w Bruśniku został zamordowany w czasie rabacji galicyjskiej w roku 1846 Artur Jaxa Rożen (ur. w 1827 roku), syn Marcelego Antoniego Jaxa Rożena (1780 — 1853). Niestety Rożenowie byli tylko cieniem starożytnego rodu, który w XIX wieku był już zupełnie zubożały. Tenże Artur był tylko leśniczym w Gródku. Jednak do połowy XIX wieku Rożenowie tradycyjnie nadal związani byli z Bruśnikiem, gdyż przedstawiciele tego rodu zawierali w miejscowym kościele związki małżeńskie.
W 1871 roku został zrabowany i spalony przez nieznanych sprawców drewniany kościół wzniesiony przez Elżbietę Fihauserową. Kościół prowizorycznie odbudowano. Był jednak za mały dla parafian, dlatego zbudowano nowy, murowany kościół, który 23 sierpnia 1904 roku konsekrował biskup Leon Wałęga.
Źródło:
HERALDYKA GMINY CIĘŻKOWICE
Opracowanie historyczno-heraldyczne
Włodzimierz Chorązki
