Ciężkowice w opisie Andrzeja Matuszczyka
Ciężkowice (265 m) – wieś o charakterze miasteczka (4.000 mieszk.) malowniczo położona wśród wzniesień Pogórza Ciężkowickiego, nieco na płn. od połączenia potoku Jastrzębia (zwanego też Kąśnianką) z rzeką Białą – do końca XVIII w. nazywana Cieszkowice. Posiada szczególne walory krajoznawcze i przyrodnicze. Roman Grodecki wywodzi początki Ciężkowic od Cieszka (973 r.), syna Leszka, a stryja Mieszka I – i łowczego opactwa tynieckiego, który przybył w te strony aby zjednoczyć plemiona Polan i Wiślan w jedno państwo. Za czasów Kazimierza Odnowiciela Ciężkowice w 1048 r. znalazły się na trasie traktu wiodącego stąd na Węgry. W 1240 r. należały do kasztelana sądeckiego Piotra Wydżgi. W dokumentach klasztoru tynieckiego jako miejscowość klasztorną Ciężkowice wymieniano w XIII w. W 1288 r. Leszek Czarny, książę krakowski, sandomierski i sieradzki wystawił Benedyktom Tynieckim dyplom, który zezwalał na osadzenie 30 wsi na prawie niemieckim, wśród nich Ciężkowic nazywanych oprócz przytaczanych wyżej nazw także: Kesconice, Kesskowice, Kierzkowicze, Czeszkowicze.
Przywilej lokacyjny tzw. wolnego miasta wystawił 29 lutego 1348 r. Kazimierz Wielki dla braci Minarda i Mikołaja ze Starego Sącza. Nowo lokowane miasto otrzymało zgodę na tygodniowy targ a w 1388 r. Władysław Jagiełło przejeżdżając tędy na Ruś potwierdził specjalnym przywilejem postanowienia lokacji. Już w XIV w. rozwinęło się w Ciężkowicach sukiennictwo. Księga sądowa miasta z lat 1436 – 63 dostarcza informacji o krawcach, szewcach, tkaczach, sukiennikach, piwowarach, słodownikach, kożusznikach, młynarzach, kowalach, kołodziejach, cieślach, rzeźnikach, garncarzach oraz postrzygaczach. W rękodzielnictwie Ciężkowic czołową rolę odgrywały rzemiosła związane z tkactwem.
Obok Biecza i Grybowa były Ciężkowice dużym ośrodkiem produkcji sukna i płótna. Na tym głównie opierał się tutejszy handel. W XVI w. o dobrym urządzeniu miasta świadczyło funkcjonowanie tu: wodociągów, szpitala, młynów, folusza, postrzygalni, mnóstwa jatek, wagi – a także prawa do 13 jarmarków. W 1529 r. zasłynął na Rusi Czerwonej wikary – luteranin – Stanisław z Ciężkowic. W poł. XVI w. notowano tu dużo przypadków odchodzenia od wiary katolickiej. W wyniku ataku zarazy w 1622 r. zmarło w Ciężkowicach ponad 1500 osób a w czasie wojen szwedzkich notuje się wielki pożar i zniszczenia.
Pomimo statusu miasta Ciężkowice zawsze posiadały charakter rzemieślniczo-rolniczy z nastawieniem przede wszystkim na wyrób sukna i płótna oraz garncarstwo. W czasie zaborów miejscowość podupadła z powodu ogólnego zubożenia, epidemii cholery oraz kilku pożarów. Od 1817 r. przyjęła się na stałe obecna nazwa miasta. Ożywienie gospodarcze wywołało oddanie do użytku w 1876 r. linii kolejowej Tarnów – Stróże – Nowy Sącz – Leluchów. W ostatnim 10-leciu XIX w. gościł w Ciężkowicach i pobliskiej Kąśnej Dolnej Ignacy Jan Paderewski. Mistrz zamierzał zamienić Ciężkowice w renomowane letnisko poprzez budowę za własne fundusze szeregu willi letniskowych na terenie obecnego „Skamieniałego Miasta”, a następnie przekazać wszystko nieodpłatnie na własność tutejszej gminy. W 1934 r. ukazał się edykt zmieniający status dotychczasowego miasta na wieś. 17 września 1944 r. w osiedlu Dąbry, 7 km na płn. wsch. od Ciężkowic – 18 osaczonych wskutek zdrady partyzantów Armii Krajowej z Oddziału „Regina-II” poniosło śmierć (...).
Od 1954 r. odwiercono w Ciężkowicach na Rakutowej źródło słono – alkalicznej wody siarkowej z zawartością wolnego siarkowodoru – wskazanej przy leczeniu reumatyzmu, zapalenia nerwów, chorób skóry oraz do inhalacji przy nieżytach dróg oddechowych. Źródło znajduje się w odległości 2 km na wsch. od Rynku na wzgórzu Ostrusza (405 m) a woda z niego jest także wykorzystywana do kąpieli w łaźni miejskiej.
Zachował się średniowieczny układ miasta z czworobocznym Rynkiem oraz ratuszem z 1836 r. posiadającym wewnątrz mały dziedziniec. Kościół parafialny Św. Andrzeja z 1903 r. projektował lwowski architekt Jan Karol Sas – Zubrzycki w stylu gotyku nadwiślańskiego. Stoi na miejscu poprzedniej świątyni fundowanej w 1336 r. przez Kazimierza Wielkiego. Ze starego kościoła zachowały się ołtarze Św. Andrzeja i Św. Antoniego (na chórze) oraz trzeci ołtarz w tzw. ciemnicy. Ocalał też obraz Chrystusa „Ecce Homo” (teraz w ołtarzu głównym), podarunek papieża Urbana VIII, w 1632 r. przywieziony z Rzymu. Z obrazem tym wiąże się przypowieść następująca. Wskutek starań kilku sąsiednich miast odpustowych (m. in. Tuchowa i Kobylanki) został on w 1720 r. wywieziony do Krakowa i tam ukryty. W 1753 r. zamocowano go w kościele Najświętszej Marii Panny, gdzie odnalazł obraz niewidomy ksiądz Słowiński, który podobno dzięki temu odzyskał wzrok. Następnie obraz przechowywany był w prywatnej kaplicy księży misjonarzy, do Ciężkowic powrócił w 1795 r. Historia obrazu została uwieczniona na freskach bocznej nawy przez malarza Józefa Dutkiewicza, wykonawcę polichromii całego kościoła.
W Rynku w Ciężkowicach obejrzeć można ciekawy zespół drewnianych domów konstrukcji zrębowej z XVIII i XIX w. na podmurówce i fundamentach z miejscowego piaskowca ciężkowickiego. Domy te (o numerach 5, 7, 8, 13, 16, 20, 24, 25, 26, 27) mają dachy siodłowe, naczółkowe, wsparte na profilowanych drewnianych słupach tworząc charakterystyczne podcienia. Piaskowiec z Ciężkowic służył także od dawna do budowy mostów, przepustów a także murów oporowych linii kolejowych (m. in. z Tarnowa do Nowego Sącza). Pośrodku Rynku zwraca uwagę ratusz ze zrekonstruowaną wieżyczką a obok kapliczka z 1895 r. z kamiennym posągiem Św. Floriana. W Rynku pod nr. 15 w murowanym piętrowym domu tzw. „Kasyna” mieści się księgarnia im. J. I. Paderewskiego. Z inicjatywy miejscowego leśnika i popularyzatora krajoznawstwa walorów Ciężkowic ( również autora przewodnika po miejscowości) – Włodzimierza Tomka otwarto przy ul. Kolejowej muzeum przyrodnicze, które eksponuje kilka kolekcji, w tym zbiór ornitologiczny (ptaki mórz i oceanów, drapieżne i inne) oraz ponad 300 gatunków owadów z terenu Pogórza Ciężkowickiego. Kolekcję uzupełniają poroża jeleni, łosi oraz skóry żbików, dzików i zwierzyny łownej. Zbiory ornitologiczne, etymologiczne i łowieckie ciężkowickiego muzeum należą do jednej z największych tego typu kolekcji w Polsce. Miejscowość znana jest z wyrobów wikliniarskich, sadownictwa oraz ogrodnictwa.
Jednak sławę największą przyniósł Ciężkowicom skalny rezerwat „Skamieniałe Miasto”, usytuowany 700 metrów na płd. od Rynku, na pow. 15 ha, utworzony w 1948 r. i ponownie reaktywowany w 1974 r. Wg. legendy powstanie „Skamieniałego Miasta” to wynik kary boskiej, którą ściągnął na siebie właściciel grodu Cieszko pragnący zagarnąć wieś Kąśną, własność Rożena z Rożnowa. Inna legenda głosi, iż powodem skamienienia dawnych Cieszkowic był rozwiązły tryb życia ówczesnych mieszkańców. Rezerwat obejmuje teren od doliny Białej po szczyt wzgórza Skała (367 m) a zwłaszcza jego stoki płn. – zach. Wzgórze pokrywają duże skupiska kompleksów piaskowca ciężkowickiego, ciągnące się na przestrzeni około 300 metrów. Ich malownicze kształty i formy nadały całej okolicy wielce specyficzny charakter. Pod działaniem czynników atmosferycznych (deszcz, mróz, wiatr) skały te, wyłaniające się ze stromych stoków wśród mieszanego lasu, w tym karłowatych sosen przybrały urozmaicone, fantastyczne kształty. Korzenie sosen wrastając w skałki powodują ich rozsadzanie. Tutejszy las mieszany liczy sobie ponad 100 lat. Występują tu ponad to chronione gatunki roślin jak wawrzynek wilczełyko, marzanka wonna, bluszcz pospolity i storczyki. Zespoły skał mają swoje nazwy nadane przez miejscową ludność.
Na płn.-wsch. krańcu rezerwatu wznosi się „Skałka z Krzyżem” na miejscu, gdzie zgodnie z legendą skamieniał kościół z winy proboszcza, który przegrał świątynię w kości z diabłem. Nieco dalej w kierunku zach. mamy „Basztę”, z pobliża której dojrzeć można dworek i park im. J.I. Paderewskiego w Kąśnej Dolnej a także Bukowiec (503 m) i Jamną. W środkowej części rezerwatu znajduje się tzw. „Piramida”, a dalej na zach. większe zgrupowanie skał o fantastycznych kształtach, w tym m. in. „Borsuk”. U podnóży tej ostatniej skały rośnie kosodrzewina. Pewien rycerz, wyjątkowo skąpy, wykopał w warowni wielką jamę, wypełniając ją talarami. Stale bojąc się je utracić zalegał na bogactwach jak borsuk pozostając pomimo wyczerpania się zapasów żywności. Kiedy umarł z głodu został zamieniony w skamieniałego borsuka i do dziś spoczywa w swoim kryjącym talary lochu.
W części płd. „Skamieniałego Miasta” stoją skały „Warownie a obok jest dolinka zwana Placem Harcerskim zaś u jej wylotu skała „Grunwald”. Podobno raz w ciągu roku w pieczarze skały otwiera się tam szczelina ukazując wnętrze pełne skarbów. Gdy koś odważy się tam wejść skała natychmiast się zamknie pochłaniając ofiarę chciwości. 18 lipca 1910 r. w 500-lecie bitwy pod Grunwaldem wmurowano na skale nazywanej poprzednio „Piekło” – okolicznościową tablicę i odtąd nosi ona nazwę „Grunwald”. Wśród licznych grzybów skalnych wyróżnia się maczuga o wysokości 9 metrów zwężająca się ku dołowi, z zachowaną skorupą żelazistą. W pobliżu „Grunwaldu”, nad samą doliną Białej zwracają jeszcze uwagę dwie skały „Czarownica” i „Ratusz”. (...) „Skamieniałe Miasto” jest siedliskiem wielu chronionych gatunków flory. Rośnie tu m. in. chroniona paprotka zwyczajna, podrzeń żebrowiec, widłak goździsty i widłak wroniec.
W odległości ok. 200 metrów na płn. wsch. od „Skamieniałego Miasta” znajduje się ciekawostka przyrodnicza, a konkretnie pomnik przyrody zwany "Wodospadem Ciężkowickim" lub „Wąwozem Czarownic” (utworzony w 1968 r. na pow. 1,6 ha). Wśród pól uprawnych zachowało się kilka hektarów lasu, a w nim jar skalny o wysokości kilkudziesięciu metrów wyżłobiony w gruboziarnistych piaskowcach. Z porośniętego jodłami urwiska spływa kilkoma strugami strumień tworzący oryginalny wodospad. Nie docierają tu nigdy promienie słoneczne, przez co wytworzył się swoisty mikroklimat mający wpływ na tutejszą florę.
W Ciężkowicach są trzy cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej: za kościołem parafialnym w Rynku, kwatera na cmentarzu parafialnym oraz w Bogoniowicach, w pobliżu parku przy szosie w kierunku Gromnika (pochowani Rosjanie i Austriacy oraz Węgrzy). Spoczywa tu m. in. as lotnictwa niemieckiego hr. Mehoffer („Czerwony Baronet”).
Z Ciężkowicami związane są dwa zabytkowe parki w Bogoniowicach oraz w Kąśnej Dolnej. Park w Bogoniowicach leży 300 metrów od stacji kolejowej Bogoniowice – Ciężkowice, między torami a szosą do Tarnowa. Rosną tutaj lipy o obwodzie 2 – 6 metrów. Pod najpotężniejszą z nich miał podobno odpoczywać Król Jan III Sobieski. Pomimo zatartej koncepcji przestrzennej zachowały się jeszcze piękne okazy brzóz, jesionów, modrzewi, wiązów, akacji i dębów. W Kąśnej Dolnej mamy w pagórkowatym terenie park typu angielskiego ze stawem pośrodku, o walorach krajobrazowych. Park otacza dworek związany z postacią Ignacego Jan Paderewskiego (...). Rosną tu szczególnie cenne okazy dębów o obwodzie 5 – 7 metrów. Na skraju płd. parku zachowała się wartościowa aleja lipowa a przy młynie i tartaku dorodny okaz dębu. Park w Kąśnej pochodzący z przełomu XVIII i XIX w. został przekomponowany w końcu XIX w. Kępy drzew na polanach i zagajniki przechodzą stopniowo w las naturalny.
Źródło: Andrzej Matuszczyk, „Pogórze Karpackie”, Oddział PTTK „Ziemi Tarnowskiej”, Tarnów 1995, s. 258-262.
